Samarqand davlat universiteti maktabgacha ta’lim fakulteti maktabgacha ta`lim nazariyasi va metodikasi kafedrasi roʻyxatga olindi

Hamza Hakimzoda Niyoziy – ma`rifatparvar bolalar shoiri va pedagogik risolalar 
muallifi. 
O‘zbek ma`rifatparvarlik adabiyotining taniqli namoyandasi 
Hamza 
Hakimzoda 
Niyoziy
(1889-1929) o`zbek bolalar adabiyotining maydonga kelishiga katta hissa 
qo`shgan. Uning o`zi tashkil qilgan yangi usul maktablari talabalari uchun yaratgan “Yengil 
adabiyot”, “O‘qish kitobi”, “Qiroat kitobi” nomli o`qish kitoblariga kiritgan ko`plab she`r, 
hikoya va masallari, ilm-ma`rifatga chorlovchi, ta`limiy-ma`rifiy ahamiyatga ega asarlari 
hali-hanuz o`z qimmatini yo`qotgan emas. Ayniqsa, shoirning o`quv qurollari madhiga 
bag`ishlangan she`rlari, “Bolaning yomon bo`lmog`iga sabab bo`lgan onaning jazosi” 
hikoyasi, “Toshbaqa bilan chayon” masali bolalar yosh xususiyatlariga muvofiqligi bilan 
diqqatga sazavor. Niyoziyning “Yengil adabiyot”ida ilm va joholat muqoyasasiga oid 
talaygina she`rlar o`z ifodasini topgan. 
Ilm-jannat eshigi, 
Xazinaning teshigi, 
Insonni olim qilan, 
Maktab erur beshigi. 
Jahl–do`zax eshigi, 
Jahannamning teshigi, 
Bog`lab solan ko`zingni, 
G‘aflat erur beshigi . 
Angshiladiki, shoir dastlab ilmni jannatning eshigini ochuvchi, xazinaning yo`lini 
ko`rsatuvchi porloq nur sifatida, maktabni esa insonning ilm-ma`rifat nuridan bahramand 
bo`lib, olim bo`lishidagi dastlabki bosqich-beshik sifatida tasvirlaydi. Keyingi satrlarda esa 
bu ifoda jaholat bilan muvoziy qo`llanilib, jannat va do`zax, xazina va jahannam, olimlik 
va so`qirlik, maktab va g`aflat singari zid ma`noli tushunchalar orqali realistik mohiyat 
kasb etadi. So`ngra, olimlik xosiyati va johillik kasofati aniqroq ko`rsatib beriladi: 
Olim bo`lsak dunyoda, 
Kelur har ish bunyoda, 
Biz ham suv ostin kezub,
Ham ucharmiz havoda. 
Johil qolsak dunyoda, 
Xo`rlik kelur ziyoda, 
Hayvon kibi yuk tashub, 
Cho`l kezarmiz piyoda. 
Demak, shoir yosh avlodlarining bir kuni olimlar qatoridan o`rin olishiga, hatto suv osti 
va osmonda kezadigan bilimdon bo`lishiga da`vat etadi va bunga qat`iy umid bog`laydi. 
Kelajakka ishonch ruhi adibni bolalar uchun ko`plab darsliklar, ijtimoiy-siyosiy mavzuda, 
dunyoviy ilm, kasb-hunarni o`rganishga undovchi she`rlar bitishiga turtki bo`ladi. 
Shoirning “Qalam” g`azali yengil vazn, o`ynoqi satrdan iborat bo`lmasa-da, 
mazmunan dolzarb. She`r qalam haqidagi qasida tarzida yozilgan. Lirik qahramon

---

70 
maktabga kelib, qalamga oshno bo`lgani va shu tufayli aqli raso, ilm-u adab egasi bo`lgani 
hamda barcha orzu umidlari ro`yobga chiqqanini ta`rif-tavsif etadi: 
O‘qudim, chiqdi savodim ham xatim yaxshi bo`lub, 
G‘ayratimga yarasha ishlar mango qildi qalam. 
Harna kim yozmish qalam so`zidin also chiqmadim, 
Ul mani ham aytganim axir bajo qildi, qalam. 
Shoir bolalarni maktabga qiziqtirish, o`quv qurollariga havas uyg`otish, qolaversa, 
ilmning xosiyatini teran idrok etadi. Yosh qahramon tilidan “Bor edi ko`nglumda bo`lmoq 
podsholik orzu, O‘tmadi fursat bu hojatim ravo qildi qalam. Bir gadoni o`g`li erdim podsho 
qildi qalam”,–deya ma`rifatni ulug`laydi. Natijada, shoir she`ri va talqinidan insonning 
jamiyatdagi mavqei, qanday inson sifatida bo`y ko`rsatishi ana shu ilm sharofatidan 
ekanligi anglashiladi. 
Hamzaning bolalar uchun yozgan yana bir she`ri “Bir kishining bor edi to`rt bolasi” 
deb nomlanadi. Aslida bu mavzu o`tgan asr boshlaridagi o`zbek bolalar adabiyotida alohida 
yo`nalish sifatida ko`zga tashlanadi. O‘sha davr o`qish kitoblaridagi axloq-odob mavzusi 
insoniylikning turli yaxshi va yomon jihatlarini qamrab olgan. Saxiylik va baxillik, 
to`g`riso`zlik va yolg`onchilik, mehnatsevarlik va dangasalik, sabr va sabrsizlik, qanoat va 
ta`magirlik, sadoqat va bevafolik, adolat va jabr-zulm singari insoniylikning qarama-qarshi 
qutblarida turgan o`nlab fazilat va illatlarning yaxshi va yomon jihatlari xususida fikr 
yuritilib, yaxshisidan o`rnak olishga, yomonidan hazar qilishga undovchi she`r va 
hikoyalarga keng o`rin ajratilgan. Hamzaning yuqoridagi she`ri shu mazmunni o`zida ifoda 
eta oladi. Unda hikoya qilinishicha, bir oilaning to`rt farzandi bo`lib, uylariga kelgan 
mehmonning puli yo`qoladi. U pulni hech biri oldim demaydi, ko`rganim yo`q deydi. 
Shunda ota bolalarni tergash befoydaligini anglab, hiyla ishlatishga majbur bo`ladi: tort 
bolasini ham bir uyga qamab, oldiga qora kuya qo`yadi va deydi: 
“Kimki rost esa gar so`zi, 
Qora bo`lur o`zicha ikki yuzi; 
Kimni agar yolg`on erursa so`zi, 
Bor-yo`g`i qora bo`lur o`ng yuzi”. 
Bolalarning kattasi pulni olganligi uchun bu hiylani tushunmay, o`ng yuzim o`zicha qora 
bo`lsa, chap yuzimni o`zim qora qilay, deb kuyani surkaydi. Ota bolalarni tashqariga
chiqarganida kattasining chap yuzi qoraligini ko`radi, qolganlarining yuzi esa oq bo`ladi. 
Shunda kimning o`g`ri ekanligi bilinib, xolaning puli qaytib beriladi. Shu tufayli bu fe`lini 
tashlagan bolani shoir yosh kitobxonlarga ibrat qilib ko`rsatar ekan, qissadan hissa 
tariqasida: 
Kimi bo`yla xiyonat qilur, 
Bir kuni o`zini shuyla xijolat qilur, deb ta`kidlaydi.
H.H.Niyoziyning “Mevalar mojarosi” turkumidagi she`rlari ham bolalarbopligi bilan 
diqqatni tortadi. Unda bolalarga xos xarakter xususiyatlar, chunonchi,maqtanchoqlik, 
baxillik, manmanlik, chaqmachaqarlik, mushtumzo`rlik odatlari mevalar mojarosi misolida 
ko`rsatib berilgan. 
Hamza she’riyatining ohangi va shakli xalq qo`shiqlarinikiga juda yaqin. U xalq 
qo`shiqlari musiqiyligidan foydalanib, o'z davri ijtimoiy-siyosiy voqealarini umumlashtirgan 
holda zulm va jaholatni qoralovchi, adolat va yuksak insoniy fazilatlarni, insoniy 
qadriyatlarni tarannum etuvchi zamonaviy ruhdagi yangi qo`shiqlar yaratdi. Shoir xalqning 
o`z hasratlarini ifoda etuvchi mungli, biroq shirin tuyg`ular uyg`otuvchi, tez va oson yodda 
qoluvchi, ohangdor va musiqiy qo`shiq hamda laparlaridan foydalanib, o`zi tanlagan mavzu 
va g`oyani o`quvchiga tez va qulay yetkazishga urindi. Hamza xalq orasidan turli 
mazmundagi qo`shiq va ashulalarni yig`ib, ularning ayrimlari uchun o`z davri hayot 
voqealarini aks ettiruvchi matnlar yozgan. Hatto u yozgan qo`shiqlarning ayrimlari hajviy 
holatni ifodalaydi. Shoirning bunday she’rlari uning "Oq gul", "Qizil gul", "Yashil gul", 

---

71 
"Pushti gul", "Sariq gul", "Safsar gul" kabi ramziy nomlar bilan nashr ettirilgan "Milliy 
ashulalar uchun milliy she’rlar majmuasi" kitobidan o`rin olgan. Hamza folklorga xos nozik 
poetik uslub elementlarini chuqur o`zlashtirib, ulardagi ilg`or gumanistik g`oyalarni 
rivojlantirdi. Ayniqsa, uning xalq ijodida keng tarqalgan "Kelin salom qo`shiqlariga xos
tasvir va ifoda yo`llaridan ijodiy foydalanib yaratgan hajviy, yumoristik asarlari bu 
jihatdan ibratlidir: 
Olti pullik taqadek,
Ko`zi irg`ib baqadek,
Och muxlisning qo`lida
O‘tmay qolgan chaqadek 
Shayx hazratlariga salom! 
Hamza "Muhtarama onalarimiza xitob" she'rida onalarning farzand tarbiyasidagi 
unutilmas xizmatlarini yod etar ekan, ularni: 
Siz edingiz millati chin rahbari, 
Turmushu insonni butun sarvari, 
Koni hidoyat biza siz edingiz, 
Tarbiya dunyosini payg`ambari - 
singari satrlarda ulug`lash bilan birga dilidagi bunday gina- kudurati va iltimosini ham 
bayon etadi: 
Muncha uyqu bosdi sizi, onalar, 
Fikr etingiz o`ylab u peshonalar, 
Ilm-maorif bila begonalar, 
Bo`ldingiz siz olamga afsonalar. 
Mazlumalar, jonlara jononalar, 
Qizlaringizni o`qiting, onalar! 
U 1914-yilda yaratgan "Yengil adabiyot" nomli 1-sinf o`quvchilariga atab chiqargan 
darsligidayoq:
Maktab – millatni guli,
Millat aning bulbuli, 
Maktabsiz qolgan millat 
Boshqa chamanning quli, – deb yozgan edi.
Hamza darsliklarni yozar ekan, ta'lim-tarbiya maqsadini ko`zlab, xalq og`zaki ijodi 
namunalaridan mohirona foydalangan. "O‘qish kitobi"da ibratli she'riy masallarni keltirgan. 
Hamzaning bolalar uchun yozgan she'rlari ajoyib xususiyatlarga ega bo`lib, ularo g`ayrat-
shijoat to`lib-toshgan,
zavq va ilik tuyg`ular bilan sug`orilgan, oddiy, erkin, yengil tilda yozilgan, o`zining 
ravonligi bilan yashgnab turgan asarlar edi. Mazkur she'rlar xalq tilining talaffuzi va 
ohanggini saqlab qolgan jonli va sho`x til bilan yozilib, ulardagi satrlar qisqa-qisqa, har bir 
bayt aniq, ravshan ifodalangan, tarbiyaviy ta'sir ko`rsatish uchun tanlangan eng muhim 
so`zlar bir-biriga qofiyadoshdir. 
Xullas, Hamza ilm-ma'rifatning kuchiga juda katta ahamiyat berdi. Uning fikricha, 
bilimlarni xalq ommasi orasiga yoyish, ommaning ongini uyg`otishga yordam berishi 
mumkin. Agar yaxshi tarbiya insonning eng qimmatli boyligi bo`lsa, noto`g`ri tarbiya uning 
uchun chinakam baxtsizlikka, hatto, halokatga aylanishini uqtirgan. Shuning uchun maktab 
tarbiyasi bilan bir qatorda, oila tarbiyasiga ham juda katta ahamiyat bergan. Bolalar ijobiy va 
salbiy ta'sirga, ayniqsa, go`daklik chog`larida juda beriluvchan bo`ladilar. Buni yaxshi 
bilgan Hamza ularga yoshlikdan to`g`ri tarbiya berib borish lozim, oilada to`g`ri yo`lga 
qo`yilgan tarbiya maktab uchun katta madaddir va aksincha, oilada tegishli tarbiya ishlari 
olib borilmasa, bu hol maktabning ta'lim-tarbiya ishini juda qiyinlashtirib qo`yadi, deb 
yozgan. Ayrim ota-onalar o`z bolalarining farovon yashashini ta'minlash to`g`risida jon 
kuydirsa ham, ularni tarbiyalash bilan mutlaqo qiziqmasligini qoralab, tarbiya bo`lmasa, 

---

72 
moddiy jihatdan ta'minlanganlik yaxshi oqibatga olib bormasligini, moddiy jihatdan 
ta'minlangan, lekin tarbiya ko`rmagan bolalar yaxshi odam bo`lib yetishmasligini uqtirgan. 
Hamzaning pedagogik faoliyati, umuman, o`quvchilarda to`g`rilik, rostgo`ylik, halollik kabi 
yuksak fazilatlarni tarbiyalashga qaratilgan.