126
(
MO)
burchakcha farq qiladi. Ana shu (
MO)
farq vertikal doiraning nol o’rnidir.
Demak
, vertikal doiraning nol o’rni,
ya`ni (
MO)
burchak vertikal doiraning adilak
pufakchasi markazda bo’lgan paytida qarash trubasining vizir o’qi bilan alidada nol
shtrixlari orasida hosil bo’ladi. Vertikal burchakni o’lchashda (
MO)
burchakni
e`tiborga olish kerak.
Vertikal burchakni o’lchayotganda teodolit vertikal doirasining nol o’rni
bizga ma`lum deylik. Bunda vertikal doira qarash trubasiga nisbatan o’ng tomonda
bo’lgan paytda truba (
A
)nuqtaga vizirlanib, o’lchangan vertikal burchak quyidagiga
teng bo’ladi:
𝛼 = 𝑅 − 𝑀𝑂; (8.4)
bu yerda
R
-vertikal doira o’ng tomonda bo’lganda
birinchi vernyerdan olingan
sanoq.
Vertikal doira qarash trubasiga nisbatan chap tomonda bo’lgan paytda truba
(
A)
nuqtaga vizirlanib, vertikal burchak o’lchanganda (8.8-rasm
b
)
burchak
quyidagiga teng bo’ladi:
𝛼 = 360° − 𝐿 + 𝑀𝑂
yoki
𝛼 = 𝑀𝑂 − 𝐿; (8.5)
bu yerda:
L
-vertikal doira qarash trubasiga nisbatan chap tomonda bo’lgan paytda
vernyerdan olingan sanoq. Demak, burchakni aniqlash formulasi quyidagicha
bo’ladi:
𝛼 =
𝑅 − 𝐿
2
; (8.6)
Vertikal doiraning nol o’rni (
MO
) quyidagi formula yordamida hisoblab chiqariladi:
𝑀𝑂 =
𝑅 + 𝐿
2
(8.7)
Vertikal doiradan olingan sanoqlar (
R
va
L
) 0
o
bilan 60
o
o’rtaligida bo’lsa, bu
sanoqlarga 360
o
qo’shiladi.
127
Misol.
Vertikal burchak TT-5 teodoliti bilan o’lchanib, quyidagi o’rtacha
sanoqlar olingan deylik:
R
=5
o
24’ va
L
=354
o
44’. Bunda o’lchangan vertikal burchak
va vertikal doiraning nol o’rni quyidagiga teng bo’lad:
𝑀𝑂 =
(5°24
′
+ 360°0
′
) + 354°44′
2
=
0°8′
2
= 0°4
′
;
𝛼 =
(5°24
′
+ 360°0
′
) − 354°44′
2
=
10°40′
2
= +5°20
′
.
Vertikal burchakning to’g’ri o’lchanganligi quyidagicha tekshiriladi:
𝛼 = 5°24
′
− 0°4
′
= +5°20
′
,
𝛼 = 360°4
′
− 354°44
′
= +5°20
′
.
Vertikal burchakning to’g’ri o’lchanganligini
tekshirish vaqtida nol
o’rnining o’zgarmganligiga e`tibor berish kerak. Nol o’rni o’zgargan bo’lsa, bu
o’zgarish vernyer aniqligining ikkilangan miqdoridan katta bo’lmasligi zarur. Nol
o’rnining
o’zgarishi
adilak
pufakchasining
aniq
naycha
o’rtasiga
keltirilmaganligidan, qarash trubasining nuqtaga aniq vizirlanmaganligidan,
sanoq
olishda xato ro’y berganligidan darak beradi. Shuning uchun vertikal burchakni
o’lchashda o’lchash aniqligiga ta`sir etadigan sabablarni bartaraf qilish lozim.
Vertikal burchakni teodolit bilan o’lchaganda vertikal doiraning nol o’rni
har ish
kunida 2-3 marta aniqlanishi kerak. Bu yerda shuni ham aytib o’tish zarurki, har gal
vertikal doiradan sanoq olishdan avval adilak pufakchasini aniq naycha ustiga
keltirish, qarash trubasini nuqtaga aniq vizirlash, teodolitning aylanish o’qini aniq
vertikal holatga keltirish zarur.
Vertikal burchakni o’lchashda teodolit vertikal doirasining nol o’rni nolga
teng yoki nolga yaqin bo’lgani ma`qul.
Do'stlaringiz bilan baham: