G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

Marksheyderlik chizmalar qo‘llanishi bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi
: 
1) yer yuzasi chizmalari.
2) kon inshootlari chizmalari
3) kon-geologik chizmalar 
4) maxsus ishlab chiqarish, texnologik chizmalar 
Grafik hujjatlar to‘liq, aniq, oson o‘qiladigan bo‘lishi kerak. Kon grafik 
hujjatlarni tuzishda shartli belgilar, ramka tashqarisi chizmalari, koordinatalar tizimi 
yagona talablarga javob berishi shart.Marksheyderlik chizmalarda kon-grafikaviy 
hujjatlari shartli belgilari qo`llaniladi. Shartli belgilar masshtabli,masshtabsiz, har 
xil masshtabli bo`lishi mumkin. Shartli belgilar chegaralari qora rang bilan 
chiziladi.Boshqa ranglar geologic holatni tasvirlashda ishlatiladi Kon grafikaviy 
chizmalar (karta,plan,vertikal tekislikdagi proyeksiya, gorizontal, vertikal, 
aksonometrik proyeksiyalar) qo‘llanishiga qarab quyidagi masshtablarda tuziladi ( 
1:20, 1: 50, 1:100, 1:200, 1:500, 1:1000,1:2000, 1:5000, 1: 10000, 1:25000). 20 
kmdan kichik maydon yer usti chizmalari, yer osti chizmalari, yer osti inshootlari 
chizmalarni joylashtirish uchun 1:5000 masshtabli o‘lchamlari 400 x 400 mm 
bo‘lgan planshet asos qilib olinadi.
Marksheyderlik hujjatlar konni qazib olish davridan boshlab, konni tugatish 
davrigacha bo‘lgan barcha hujjatlarni o‘z ichiga oladi. Marksheyderlik planlarga 
tartib raqami beriladi va inventar kitoblariga yoziladi. Marksheyderlik hujjatlar 
saqlanadigan xonalar yorug‘, shamollatilgan, quruq, yong‘inga chidamli bo‘lishi 

---

219 
kerak. Asosiy marksheyderlik hujjatlar maxsus shkaflarda saqlanadi. Konchilik 
korxonalarida marksheyderlik hujjatlarni saqlashning umumiy tartibini texnik 
yo‘riqnomadan foydalangan holda belgilanadi. Marksheyderlik planlarni asl 
nusxasini saqlash uchun ularni yupqa alyumindan tayyorlangan tunka( alyumindan 
tayyorlangan chizma taxta) ga yopishtirib qo‘yiladi. Oxirgi vaqtlarda topografik va 
marksheyderlik planlarni korxonalar lavsan, viniprozdan foydalanib yaratish 
uchunharakat qilishmoqda. Bunaqa materiallardan tayyorlangan planlar planlarni 
ko`paytirishda tushni yuvilib ketmasligidan dalolat beradi. Asl nusxalardan 
qo‘shimcha nusxalar olinib foydalaniladi. Chizmalar zamonaviy asboblarda ko‘p-
aytiriladi.Elektrografik ko`paytirishda rotasion elektrografik mashina(PEM – 
420/600) va elektrografik reprodyksion apparat ERA-2, ERA–M korxonalarda keng 
qo`llanilmoqda. Foydali qazilma konlarini qazib olishda boshlang`ich geologik 
hujjatlar geologik hizmati tomonidan yo`riqnomalar asosida bajariladi. 
Yer osti kon lahmlarining boshlang`ich geologik hujjatlari konni tayyorlash jaraye-
nida geologo-marksheyderlik hizmati uchun o`ta muhim hujjatlardanlardan biri 
bo’lib hisoblanadi. Chunki konni qazib olish tizimi ham konning geologik hujjat-
lariga bog’liq bo’ladi.