P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

Atm osfera havosini ifloslantiruvchi manbalar. 
R asm iy
m a ’lu m otlarg a q a ra g a n d a , atm osferaga d unyo b o 'y ich a 50 
m illio n to n n a h a r xiJ u g le v o d o ro d la r, 260 m illio n to n n a
olting ugurt oksidlari, 50-60 m illion to n n a azot oksidlari, 2 
m illio n to n n a d a n o rtiq ro q ch ang va k u lsim o n m o d d a la r 
tashlanm oqda. Atm osfera havosining kundan-kunga, yildan- 
yilga bunchalik ifloslanib borishida avtotransportlarning «aybi» 
borligi yaqqol k o'rinib turibdi. Hozirgi kun d a dunyo b o ‘yicha 
500 m illiondan ortiqroq avtom obil m avjud b o ‘lib, ular yiliga 3 
m illiard to nnadan ortiq uglevodorod yoqilg‘isini sarflam oqda, 
uning yonishi natijasida atmosferaga juda katta m iqdorda zararli 
gazlar ajralib chiqmoqda. Hisob-kitoblarga k o ‘ra, yer yuzasidagi 
barcha avtom obillar bir sutka davomida atm osferaga 0,5 million 
tonna uglerod oksidi, 1000 tonna uglevodorodlar, 26 ming tonna 
azot oksidlari va benzin bug'lari chiqaradi. 100 km. yurgan bitta 
avtom obil bir kishi bir yil davom ida nafas olishi uchun sarf 
bo ‘ladigan kislorodni yoqib yuboradi. 1 ta yengil avtomobil bir

---

yilda atmosferaga 297 kg zaharli is gazi, 39 kg uglevodorodlardan 
iborat konserogen m oddalar, 10 kg zaharli azot oksidlari, 2 kg 
chang, 1 kg oltingugurt oksidi va nihoyat 0,5 kg o ‘ta zaharli 
q o ‘r g ‘o s h in b irik m a la r in i ta s h la m o q d a . K a r b y u r a to r li 
dvigatellar bilan ishlovchi avtom obillarning so'ndirgichlaridan 
chiq adigan asosiy zararli gazlar uglerod va azot oksidlari, 
u g le v o d o ro d la r h is o b la n s a , d izel y o n ilg ‘isiga ish lo v c h i 
dvigatellarda azot va oltingugurt oksidlari ham da qurum dir. 
S huni ham t a ’k idlash jo iz k i, a v to m o b illa rd a n c h iq ad ig an
q o ‘rg‘oshin zarrachalarining 40 foizi diametri 5 mkm. dan kichik 
b o ‘lgan zarrachalardir. U lar uzoq m uddat davom ida m uallaq 
holatda turish va havo orqali hayvonlar va insonlar organizmiga 
kirish xususiyatiga ega. M a ’lum otlar shuni ko'rsatadiki, AQSH 
va Y aponiyada atm osferani ifloslantiruvchi m anbalar ichida 
a v to tr a n s p o r t v o s ita la ri o ld in g i o ‘rin d a tu ra d i. X o rijiy
m am lakatlar atmosferasini ifloslantiruvchi gazlar ichida is gazi, 
uglevodorodlar va azot oksidlari barcha tajovuzkor gazlarning 
60-70 % ini tashkil qilsa, respublikam izda bu k o ‘rsatkich 35 
foizni, ay rim sh a h a rla rd a (A n dijo n , B uxoro, S a m arq a n d , 
T o shken t) esa 80 foizni tash kil qiladi. M ustaqil D a v la tla r 
H am d o ‘stligi hududlarida avtotransport vositalari tom onidan 
1988-yilning o ‘zida 35,8 million tonna zararli tashlamalar havoga 
c h iq a rib tash lan g an . M oskva, S an k t-P eterb u rg , T o sh k en t, 
Yerevan va boshqa shaharlar havosida is gazi ruxsat etilgan 
m e’yordan 3-10 m arta ziyod ekanligi qayd etilgan. Bu borada 
kundan-kunga k o ‘payib borayotgan havo laynerlari ham o ‘z 
hissasini q o ‘shmoqdalar. Jum ladan, «Boing-707» tipidagi bitta 
havo layneri 6850 ta avtom obildan chiqadigan zaharli gazlarni 
a tm o sferag a tashlaydi. B unday va bunga o 'x sh a g a n havo 
laynerlaridan necha m inglab uchib yurganligi hisobga olinsa, 
ularni havo muhitiga yetkazayotgan zararini tasavvur qilish qiyin 
emas. Hozirgi vaqtda biosfera turli tashqi kuchlar ta ’siri ostida 
yildan-yilga o'zgarib borm oqda.
Dizel dvigateli bilan ishlaydigan traktor va kom baynlar ham
atm osferani ifloslaydi. Bu m ashinalar k atta m aydonlar bo'ylab 
tarqoq holda ishlasa-da, ulardan chiqqan zararli gazlar tezlik 
bilan havoga tarqaladi. Shuning uchun ulardan foydalanilganda

---

y o n ilg 'i t a ’m in o ti v a y o n is h tiz im la r in i s o z la b , t o 'g 'r i
ekspluatatsiya qilish lozim. K o 'p la b benzin va kerosinlar ularni 
saqlash, avtom ashinalardan tra k to r va kom baynlarga quyish 
vaqtida bug'lanadi.
Atmosferani ifloslantirishda transport vositalarining «hissasi» 
respublikam iz hududida yuqoriligicha qolm oqda. Respublika 
bo'yicha bu k o 'rsatk ich 35 foizni, ayrim shaharlarda (Andijon, 
Buxoro, Sam arqand, Toshkent) esa 80 % ni tashkil etadi. Keyingi 
yillarda olib borilgan kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, rak kasalligi 
kelib chiqishida avtom obilda yonilg'ining chala yonishi natijasida 
ajralib chiqadigan arom atik uglevodorodlar ham rol o'ynashi 
m a ’lum b o 'ld i. S an o atlash g an va tra n sp o rt h a ra k a ti kuchli 
rivojlangan h u d u d lard a bu kasaldan nobud b o 'lish , boshqa 
regionlarga nisbatan 15-30 % ortiqligi aniqlangan.