P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari


Ekologik ta’limotning xorijlik olimlar tomonidan o‘rganilishi



Download 5,7 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/186
Sana19.05.2023
Hajmi5,7 Mb.
#941004
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   186
Bog'liq
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari. Sultonov P

Ekologik ta’limotning xorijlik olimlar tomonidan o‘rganilishi.
O'simlik va hayvonotlarning hayot tarzi, ularning tashqi m uhitga 
b o g ‘liqligi va tu rli jo y la r d a ta rq a lis h sa b a b la ri h a q id a g i 
m a ’lu m o tla r in so n lar to m o n id a n ju d a q a d im -q ad im d an o q
o g 'z a k i va yozm a sh a k lla rd a to 'p la n ib k elingan. B unday 
m a ’lu m o tla rn i ja m la b d a s tla b k i ilm iy x u lo sa la r qilish g a 
urinishlami antik faylasuf Aristotel (Eramizdan avvalgi 384-322- 
y.) a sa rla rid a u ch ratish m um kin. U 500 d a n o rtiq hayvon 
turlarining yashash tarzi to ‘g ‘risida yozib, unda ekologiyaga 
o id k o 'p la b fik rlarn i o lg ‘a su ra d i. A risto teln in g shogirdi, 
«Botanikaning otasi» Teofrast Erezeyskiy (Eram izdan avvalgi 
371-280-y.) esa o ‘sim liklarning turli sh aroitlarda o ‘zgarishi, 
u la rn in g qiyofasi va x u su siy a tla ri tu p ro q h am d a iqlim ga 
bogiiqligi to ‘g ‘risidagi m a’lum otlarni yozib qoldirgan.
X V II - X V II I a s rla rd a g i e k o lo g ik m a ’lu m o tla r tir ik
organizm larni ayrim guruhlarini o'rganishga qaratilgan edi. 
J.Byuffonning ishlarida( 1707-1778) hayvonlarning tuzilishiga 
tashqi muhitning ta ’siri masalasi ko‘tarilgan. J.B.Lam ark (1774­
1892) dastlabki evolutsion ta ’limotni o ‘rtaga tashladiva o ‘simlik 
ham da hayvonlarning evolutsion o'zgarishlarida eng muhim omil 
bu tashqi tabiiy m uhit ta ’siri deb hisobladi.
X IX asrdagi ekologik m a’lum otlar (A. Gum bold) o ‘simliklar 
geografiyasida yangi ekologik yo‘nalishni keltirib chiqardi. 1859- 
yilda Ch. Darvin «Tabiiy tanlash yo ‘li bilan turlarning kelib


chiqishi» asarida tabiatdagi yashash uchun kurash, ya’ni tur bilan 
m u h it o 'r ta s id a g i h a r q a n d a y q a r a m a - q a r s h ilik la r n in g
ko'rinishlari tabiiy tanlanishga olib keladi va evolutsiyaning 
harakatlantiruvchi kuchidir deb qaraydi.
A .N .Beketov (1825-1902) o'sim liklarning ichki va tashqi 
tuzilishidagi xususiyatlari ularning geografik tarqalishi bilan 
bog'liqligini h am d a fiziologik usullarning ekologiya uchun 
a h a m iy a ti k a tt a e k a n lig in i k o ‘r s a td i. 1 8 7 7 -y ild a nem is 
gidrobiologi K .M yobius biosenozlar haqidagi tasavvurlarim
a s o sla b b e rd i. 0 ‘s im lik la r ja m o a s i h a q id a g i t a ’lim o tg a
G .F .M o ro zo v va V .N .Sukachev asos soldilar. R us olim lari 
V .N .S u k ach ev , B .A .K eller, V .V .O lexin, V .G .R a m en sk iy , 
A.Shinnikov va chet ellik olim lardan F.Kelementes, K .Raunkier, 
T .D yu Rie, I.B raun-B lanke va boshqalarning fitotsenologik 
ishlari umumiy biotsenologiyaning rivojlanishiga k a tta hissa 
q o ‘shdi.
Um um iy ekologiyaning rivojlanishida R .N .K ashkarovning 
«M uhit va jam oa» deb nom langan 0 ‘rta Osiyo universitetida 
o 'q ig a n m a ’ru z a la ri k e y in c h a lik « H a y v o n la r ek o lo g iy asi 
asoslari» nomi bilan birinchi yozilgan darslik b o 'lib qoldi.
0 ‘rta asrning 30-yillaridan boshlab ekologiyada yangi davr 
«Populyatsiyalar ekologiya»sini tadqiq qilish boshlandi. U ning 
asoschisi ingliz olim i C h .E lton hisoblanadi. H ayvonlarning 
m o rfo lo g ik va e v o lu ts io n e k o lo g iy a s in i r iv o jla n tiris h g a
M .S .G ily a ro v va S .S .S h v a rs k a tt a h iss a q o 's h d il a r . 
I.S.Serebryakov tom onidan gulli o ‘simliklarning hayot shakllari 
tasnifoti ishlab chiqildi.
194 0 -y illarn in g b o s h la rid a ta b iiy tiz im la rn i o 'rg a n is h
jarayonida yangi yo'nalish kelib chiqdi. 1935-yilda ingliz olimi 
A .T en sli e k o tiz im la r , 1 9 4 2 -y ild a esa V .N .S u k a c h e v
biogeotsenozlar haqidagi ta ’limotni ilgari surdilar.
1950-yilning boshlarida G .O dum , Yu.O dum , R. Uitekker, 
R .M argalef va bo sh q alar biologik m ahsuldorlikning nazariy 
asoslarini yaratish borasida ish olib bordilar.
E kologik t a ’Iim otning 0 ‘rta O siyo va 0 ‘zbekistondagi 
taraqqiyoti. 0 ‘rta asrlarda 0 ‘rta Osiyoda yashab ijod etgan 
o lim la rd an M u h a m m a d M uso al-X orazm iy, A b u N a sr


Forobiy, A bu R ayhon Beruniy, A bu Ali ibn Sino va boshqalar 
tab iat fanlarining rivojlanishiga k a tta hissa q o ‘shganlar, ular 
hali ekologiya fan sifatida alohida shakllanm agan davrlardayoq 
tab iat va undagi m uvozanat, o ‘simlik va hayvonot dunyosi, 
tabiatni e’zozlashga oid qim m atli ekologik flkrlarni aytganlar.
Buyuk allom a M uhammad M uso al-Xorazmiy (782-847) 
847-yilda «K itob surat al-arz» nom li asarini yozdi. U nda dunyo 
okeanlari, q ita ’lar, qutblar, ekvatorlar, cho'llar, togMar, daryo 
va dengizlar, к о ‘liar, o 'rm o n la r va undagi o ‘simlik va hayvonot 
dunyosi, shuningdek, boshqa tabiiy resurslar - yerning asosiy 
boyliklari ekanligi haqida m a ’lum otlar keltirgan.
0 ‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-falsafiy fikrining eng yirik va 
m ashhur vakillaridan biri Abu N asr Forobiyning (870-910) ilmiy- 
falsafiy merosi nihoyatda boy. U ning asarlarida tabiatshunoslik 
ilm i, ilm iy-am aliy fao liy at va h u n a rm a n d c h ilik m asa lala ri 
yoritilgan. Forobiy «Insoniyatning boshlanishi haqida kitob», 
«H ayvon a ’zolari to ‘g ‘risidagi kito b» , shuningdek, «O dam
a ’zolarining tuzilishi» kabi asarlarida odam va hayvonlarning 
ayrim a ’zolarining tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari, ularning 
o ‘xshashligi va farqlari haqidagi m a’lum otlar keltirilgan. Forobiy 
t a b i a td a m a v ju d n a r s a la r n i ta b iiy v a in so n q o ‘li b ila n
yaratiladigan sun’iy narsalarga ajratgan. U tabiiy narsalar tabiat 
tom onidan yaratilgan degan xulosaga keladi. Inson omilining 
ta ’siri k a tta ekanligini, tabiiy va su n ’iy tanlash ham da tabiatga 
k o ‘rsatiladigan boshqa ta ’sirlarni atroflicha baholagan.
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) koinotda r o ‘y beradigan 
hodisalam i taraqqiyot qonunlari bilan bog‘lab tushuntirishga 
urinadi. Olim yerdagi b a ’zi hodisalam i quyoshning t a ’siri bilan 
izohlaydi. U ning fikricha, inson tabiat qoidalariga rioya qilgan 
holda borliqni ilmiy ravishda to ‘g ‘ri o ‘rgana oladi. U yer yuzida 
o'sim lik va hayvonlarning yashashi uchun zarur im koniyatlar 
cheklangan, lekin o ‘simlik va hayvonlar cheksiz k o ‘payishga 
intiladilar va shu m aqsadda kurashadilar, «Ekin ekish va nasi 
qoldirish bilan dunyo to 'lib boraveradi», deb bashorat qiladi. 
G archi dunyo cheklangan b o ‘lsa-da, kunlar o ‘tishi bilan bu ikki 
o ‘sish natijasida ko'payish cheklanmaydi. Agar o'sim liklardan 
yoki jo n iv o rla rd an biror xilining o'sish ig a sh aroit b o'lm ay,


o'sishdan to'xtasa ham boshqalarida bu holat kuzatilmaydi. U lar 
birdaniga paydo bo‘lib, birdaniga yo‘qolib ketm aydilar, balki 
ularning biri yo'qolsa ham, u o 'z o'xshashini qoldirib ketadi. 
В е г и л ''1 a s a r la r id a o 's im lik va h a y v o n la rn in g b io lo g ik
xususiyatlari, ularning tarqalishi va x o 'jalikd agi aham iyati 
haqida m a ’lum otlar beriladi. Beruniyning ilmiy qarashlari asosan 
«Saydana», «M ineralogiya», «Qadim gi av lodlardan qolgan 
yodgorliklar» kabi asarlarida o ‘z aksini topgan. «Q adim gi 
a v lo d la r d a n q o lg a n y o d g o rlik la r» a s a rid a o ‘sim lik va 
hay v ono tlarning tashqi m uhit bilan aloqasi, ularning xulq- 
atv o rin i yil faslla rin in g o 'z g a rish i bilan b o g ‘liq rav ish d a 
o'zgarishi misollar bilan tushuntirilgan. Beruniy yer qiyofasining 
o'zgarishi o'sim lik va hayvonot dunyosining o'zgarishiga, tirik 
organizm larning turli hayoti yer sayyorasi tarixi bilan bog'liq 
bo'lishi kerak deb hisoblaydi. Qumni kovlab, uning orasidan 
chig'anoqni topish mumkin, deydi alloma. Buning sababi shuki, 
bu qum lar qachonlardir okean tubi bo'lgan deb xulosa qiladi. 
Beruniyning «Saydana» nomli asarida 1116 xil dori-darm onlar 
tavsiflangan. U larning 750 tasi turli o'sim liklardan, 101 tasi 
hayvonlardan, 107 tasi esa m inerallardan olinishini bayon etgan. 
Beruniy o'zin in g tabiiy-ilmiy kuzatishlari asosida tabiatdagi 
hod isalar m a ’lum tabiiy q onuniyatlar asosida boshqariladi, 
ulam i tashqaridan ta ’sir etuvchi har qanday kuch o'zgartirish 
qobiliyatiga ega emas, degan xulosaga keladi.

Download 5,7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   186




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish