‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

FALSAFANING MOHIYATI,
JAMIYAT HAYOTI VA INSON
MA’NAVIY KAMOLOTIDAGI 0 ‘RNI
Falsafa, falsafiy tafakkur to ‘g‘risida so‘z ketganda uning ikki 
jih a tin i e ’tiborga olm oq kerak. Falsafa, bir to m o n d a n , o ‘z 
mohiyatini anglab, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, m a’naviy-madaniy 
munosabatlar ichida yashayotgan, m a’lum bilimlarni o ‘rganib, 
ulardan hayotiy yo'llanm a bo'ladigan yangi um um iy xulosalar 
qilishga intilayotgan barcha sog‘lom fikrli kishilarga xos bo'lgan 
tafakkur salohiyatidir. Inson hayot saboqlarini anglab, olgan 
bilimlari, orttirgan tajribasi yakunlarini muayyan e ’tiqod, m an­
faatlar, qadriyatlarga tayanib qilgan xulosalari ham falsafiy 
um um lashm alar hisoblanadi.
Bu o ‘rinda 0 ‘rta asrda yashagan buyuk arab faylasufi A1 
Kindiyning quyidagi fikrlari ustida to ‘xtab o ‘tmoq joizdir. Bir kuni 
shogirdlari A1 Kindiydan, ustoz, b a’zi odam lar falsafa kerak emas 
deydilar, ularga qanday javob berish kerak, deb so‘ragan ekanlar. 
A1 Kindiy ularga, kimki falsafa kerak emas desa, unga, nima uchun 
kerak emas, deb savol beringlar. Shunda muxoliflaringiz juda ko‘p 
dalillarni keltirib, ularni bir-biri bilan bog'lab, umumlashtirib, 
sizga javob berishga harakat qiladilar, shuning o ‘zi falsafadir, degan 
ekan. A1 Kindiyning, 
fa ls a fa n in g dushmanlari ham falsafaga
muhtojdirlar“,
degan teran fikrida ham xuddi shu m a’no bor.
Inson borki, u falsafani fan sifatida o ‘rganmagan b o ‘lsa ham, 
albatta, o ‘ylaydi, fikrlaydi, o ‘tgan avlodlardan qolgan merosni, 
o ‘z bilimlarini, jamiyatdagi vaziyatni muayyan e ’tiqod, manfaat, 
bilim va q ad riy atlarg a tay an ib qiyosiy ta h lil etad i, u larn i 
umumlashtirib, istiqlol bilan bog‘liq bo'lgan xulosalar qilishga 
intiladi. Inson o ‘z o ‘tmishini o'ylab, qilgan ishlarini, jam iyatda 
b o ‘lgan va b o ‘lay o tg an ja ra y o n la rn i m uayyan v aziy atlar, 
qadriyatlar, g‘oyalar, mafkuralar bilan bog‘lab xursand b o ‘lishi, 
achinishi, qayg'urishi, afsuslanishi ham hayotdagi yutuqlari, 
mag'lubiyatlari, yo‘l qo ‘ygan xatolarini vijdon va iymon mezonlari 
asosida falsafiy tahlil etishining natijasidir. Bu ham ruhiy tahlil 
falsafasidir.
Inson o ‘z m o h iy atin i, jam iy atd ag i b u rch i, m as’uliyati, 
manfaatlarini o'ylaganida ham, falsafiy fikrlar girdobida b o ‘ladi. 
Din ham olamni falsafiy tahlil etishning o ‘ziga xos yo'lidir. Xalq

---

maqollari, donolarning hikm atli fikrlari, hadislardagi axloqiy, 
huquqiy o ‘gitlar minglab yillar davom ida shakllangan hayot 
tajribasi saboqlarini um um lashtirishdan kelib chiqqan falsafiy 
xulosalardir. K o ‘pni k o 'rg an keksalarning yoshlarga qilgan 
nasihatlari ham o ‘ziga xos falsafiy o ‘gitlardir. Bunday xulosalar 
bir-biriga mos kelishi yoki butunlay qaram a-qarshi b o ‘lishi esa, 
insonning tafakkuriga t a ’sir etayotgan e ’tiq o d la r, g ‘oyalar, 
mafkuralar, manfaatlar, qadriyatlam ing mohiyati, aqliy, ilmiy, 
axloqiy salohiyatining darajasi bilan belgilanadi.
Ikkinchi tom onidan — falsafa eng qadimgi fandir. Bu fan 
insoniyatning hayot saboqlari asosida shakllangan barcha bilimlarni 
u m u m lashtirib , olam ni yaxlit anglashga, u bilan m uayyan 
m unosabatlarga kirishishiga im kon beradigan: m etodologik, 
gnoseologik, aksiologik, ijtimoiy, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan 
nazariy qarashlar, ilmiy kategoriyalar, qonunlar tizimini o ‘z ichiga 
oladi. Falsafani fan sifatida o'rganish esa, jam iyat a ’zolariga 
insoniyatning tafakkuri va madaniyati, bilimi rivojlanishi jarayonida 
minglab yillar davomida shakllangan ilmiy, nazariy, axloqiy meros 
va qadriyatlarga tayanib fikrlash, m a’naviy kamol topishga, jamiyat 
ijtimoiy rivojlanishi istiqbolini oldindan ko‘ra bilishga imkon beradi.
Falsafa fan sifatida insonning m ohiyatini anglashi, bilimlari, 
hayotiy tajribasi yakunlarini bir-biri bilan bog‘lab, umumlashtirib 
olamni yaxlit tushunishiga, hayotiy yo'llanm a bo ‘ladigan teran 
xulosalar qilishiga imkon beradigan nazariy bilimlar, kategoriyalar, 
qonunlar tizimini o ‘z ichiga oladi.
H ar bir fan m a’lum bir sohalar b o ‘yicha bilim beradi. Lekin, 
hozirgi fanlarning birortasi ham borliqning m ohiyatini yaxlit 
anglashga imkon bermaydi. Tabiatshunoslik, jamiyatshunoslik, 
ruhshunoslik fanlari rivojlangani sari olamning um um iy m anza- 
rasini bir-biri bilan bog'langan holda yaxlit tushunishga, yangi 
falsafiy xulosalar qilishga ehtiyoj kuchayib boraveradi. Bujarayonda 
falsafaning o ‘zi ham m ustaqil rivojlanib, borliqning um um iy 
mohiyatini bilish borasidagi ahamiyati kengayadi. Bu bilan aniq 
fanlarning bir-biri bilan bog‘lanib rivojlanishiga sharoit yaratiladi.
Falsafani fan sifatida bilgan, o ‘rgangan odam larning fikrlash 
doirasi va imkoniyati bu fanni bilmaganlaming xulosalariga nisbatan 
to ‘g ‘riroq va teranroq bo'ladi. Shu sababli ham barcha davrlarda 
yashagan olimlar o ‘z faoliyatida falsafiy bilimlarni o ‘rganishga 
harakat qilganlar, shu yo‘l bilan barcha fanlar qatori, falsafaning 
ham rivojlanishiga imkon yaratganlar. Fan va amaliyot qancha tez
9

---

va keng ko‘lamda rivojlanib borsa, ularni bir-biri bilan bog‘lab 
umumlashtirish, shu asosda olamning yaxlit manzarasini bilishga 
intilish ham kuchayib boradi. Arastuning