‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

,dem ografik p o rtla sh “
haqida gap boradi. Uning fikricha, agar 
aholining o ‘sishi hozirgi sur’atlar bilan borsa, 2000-yilga kelib, 
tez orada ham m a unum dor yerlar qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi 
doirasiga tortilib bo‘ladi. N ounum dor, sahro yerlarni o ‘zlashtirish, 
dengiz suvini chuchuklashtirish, sun’iy oziq-ovqat yaratish va 
hokazolar esa juda katta xarajatni talab etadi. 2100-yilga kelib esa, 
bu resurslar tugaydi, ishlab chiqarish qisqaradi, o ‘lim ko ‘payadi
245

---

va h.k. Natijada, falokat ro ‘y beradi. Shuning uchun mualliflar 
aholining ko‘payishi masalasida m amlakatlar o ‘rtasidagi mavjud 
munosabatlarni o ‘zgartirish kerak, deb ta ’kidlaydilar.
Aholi o'sishi mintaqaviy xususiyatga ega. Mutlaq o ‘sishda Osiyo 
qit’asi birinchi o ‘rinda tursa, Afrika yillik o ‘sish sur’atlarida oldin- 
dadir. Ijtimoiy-iqtisodiy tahlillarga ko‘ra, rivojlangan mamlakatlarda 
aholi yillik o ‘sishi juda past b o ‘lsa-da, aholi uzoq um r ko‘rishi 
eng yuqoridir. Bu holat ham demografik o ‘sish global m uam - 
molarning yangi jihatlarini o ‘rtaga qo'ym oqda. Masalan, odam- 
larning ko‘payishi bilan shaharlardagi vaziyat og‘irlashmoqda, 
ishsizlik, qashshoqlik, shahar chetlarida eng oddiy talablarga ham 
javob bermaydigan ,,yo‘ldosh shaharcha“larning tez pavdo bo ‘lib 
borishi shular jum lasidandir.
Umuman, „demografik portlash“rii izohlashda aholining qaysi 
joyni manzil qilganligiga ham ahamiyat berish lozim. Negaki, 
rivojlanayotgan mamlakatlarda asosiy aholi qishloqlarda, rivojlangan 
mintaqalarda esa shaharlarda yashaydi. Keyingi 20 yilda „uchinchi 
dunyo“ qishloq aholisi 16 % o ‘sdi (2,47 mlrd kishi). M a’lumki, 
qishloq shaharga qaraganda qoloq ishlab chiqarish, o ‘tm ish 
a n ’analari saqlanib qolgan, ilgaridan qashshoqlik va ochlik hukm 
surib kelgan joydir. Aholining ko‘payishi asosida zarur jam g‘ar- 
malar va kapital mablag‘larning yetishmasligidan rivojlanayotgan 
mamlakatlarda yalpi qashshoqlik vujudga kelmoqda.
Dunyo b o ‘yicha shaharlar va ularda yashovchi aholi tobora 
ko‘payib bormoqda. Bu sohadagi o ‘sish 1974-yildan 1994-yilgacha
47 % bo‘ldi. Asr oxiriga borib, bu raqam 48 % ga (3 mlrd kishiga) 
yetdi.Tabiiyki, tartibsiz kechayotgan bu jarayonda yechilishi zarur 
bo'lgan m uam m olar ham ko'payadi.
A holining ko‘payishi bilan birga, uning tarkibida m uhim
o'zgarishlar sodir bo ‘lmoqda. Masalan, rivojlangan mamlakatlarda 
nafaqaxo‘rlarning soni aholining ko ‘pchiligini tashkil etadi va 
ularning miqdori 60% ga yetib qoldi.
Demografik o ‘sish mavjud resurslarni taqsimlashga ham ta ’sir 
etadi. Chunki, insonning muhim ehtiyojlarini qondirish uchun 
zarur hajmdagi tabiiy resurslar b o ‘lishi talab qilinadi. Bundan 
tashqari, aholi zich joylashgan m intaqalarda (insoniyat oldini ola 
olm ayotgan, aksincha, ehtim olligini kuchaytirayotgan) oddiy 
falokatlar ancha ko‘p qurbonlar keltiradi.
„Inson va jam iyat“ tizimiga borib taqaladigan jiddiy global 
muam m olardan yana biri, xavfli kasalliklarni tugatish vazifasidir.
246

---

B u
kasalliklar, birinchi navbatda, aholi ko‘payishini boshqarish 
va tashkil etish yo‘lga q o ‘yilmagan mamlakatlardagi ochlik, oziq- 
ovqatlar tarkibida oqsillarning kamligidan ham kelib chiqmoqda.
M a'Iumki, jahon miqyosida ochlik xavfi mavjudligi birinchi 
m arta BM T to m o n id a n 1950-yilda ta n olingan. 0 ‘sh an d a 
ir.soniyatning qariyb yarmi yetarli miqdorda kaloriyali oqsil iste’mol 
qila olmayotgani aytilgan edi. Xalqaro tashkilotning m a’lumotlariga 
ko^a^ivojlanayotgan mamlakatlarda 60-yillarda 60 % aholi u yoki 
bu darajada ochlikdan azob ko'rgan b o ‘lsa, 20 % aholi m untazam
ochlikdan qiynalgan. 70—80-yillarda bu sohada xalqaro miqyosda 
ancha ish qilinganiga qaramay, muayyan darajada ochlikka duchor 
bo'lgan aholining mutlaq miqdori 0,8 mlrd ni tashkil etgan.
Ijtim oiy-iqtisodiy sh art-sh aro itlarg a (yetarli m iqdordagi 
rnablag‘ning ajratilmasligi,malakali mutaxassislar yetishmasligi va 
h.k.) ko‘ra, jahon aholisining 40 % vodoprovod suvi, kanalizatsiya 
va sanitariya xizmatidan foydalanmaydi. Bunday ahvol rivojla- 
nayotgan m am lakatlarda k o ‘plab uch ram o q d a. 0 ‘z - o ‘zidan 
lavshanki, bularning hammasi epidemiyalar tarqalishiga olib keladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda sil, bezgak kabi kasalliklar keng 
tarqalgan. Hozirgi vaqtda, bularning qatoriga O ITZ ham qo ‘shil- 
moqda. Shuningdek, yurak, ruhiy-asab kasalliklari, rak va shu 
kabilarning ko'payayotganligi ham tashvishlidir.