‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

butun insoniyat tarixi davomida ko‘pchilik faylasuflar
inson, uning m ohiyati, m anfaatlari, borliqqa munosabati
muammosini falsafaning bosh masalasi sifatida qarab kelganlar.
Falsafaning bahs mavzusi esa, inson mohiyatini bilish, uning
kundalik amaliyoti, fan, texnika taraqqiyoti natijasida erishgan
bilimlarini bir-biri bilan bog‘lash, muayyan qadriyatlarga tayanib
umumlashtirish, borliqni yaxlit tushunishga imkon yaratishdir.
23

---

Falsafa boshqa fanlar singari borliqning aniq yoki kichik 
sohasini o'rganm aydi, balki barcha fanlarning yutuqlarini nazariy 
u m u m la s h tirib , b ir tiz im g a k e ltirib , b o rliq n in g u m u m iy
mohiyatini, qonunlarini ochadi. 
Umuman, falsafa bilimlar haqidagi
bilimdir, fanlar ichidagi fandir, muayyan an’ana va qadriyatlarga
tayangan tafakkur madaniyatidir.
Dastawal, falsafa kishilaming borliq haqidagi barcha bilimlarini 
o ‘z ichiga olgan. Falsafadan ayrim bilim sohalari ajralib chiqish 
(differensiatsiya) jarayoni uzoq davom etdi. Dastlab, falsafadan 
matematika, geometriya, astronomiya (m iloddan ilgarigi II—I 
asrlarda va yangi eraning I—II asrlarida), keyinchalik geologiya, 
geodeziya, tibbiyot, farmakologiya (X—XIV asrlarda), mexanika 
(XV—XVI asrlarda), fizika, kimyo, biologiya, fiziologiya (XVI—
XVIII asrlarga kelib), yana biroz keyinroq esa, gumanitar va ijtimoiy 
fanlar (X V III—XIX asrlar davomida) ajralib chiqishi jarayoni 
yuz berdi. Falsafadan ajralib chiqqan aniq fanlar o ‘zlarining 
dastlabki bosqichlarida asosan dalillar to ‘plash, ularni tartibga solish 
va um um lashtirish, m a’lum turlarga, guruhlarga ajratish bilan 
shug'ullanadi. B oshqacha aytganda tabiat, inson va jam iyat 
muammolarining har bir sohasini alohida-alohida, boshqa sohalar 
bilan bog‘lanmagan holda o ‘rganadilar.
XVII—XVIII asrlarda falsafaning bahs mavzusi dunyoning 
turli tom o n larin i alo h id a-alo h id a o ‘rganayotgan aniq fanlar 
o ‘rtasidagi aloqadorlik va bog‘lanishlarni o ‘rganish, ularning 
istiqbolini belgilaydigan metodologik yo‘llanm alar yaratishdan 
iborat, deb qarala boshlandi. Bu davr faylasuflari barcha aniq fanlarni 
yana qaytadan guruh-guruh qilib birlashtirib (integratsiyalashtirib), 
inson bilimlarining hammasini o ‘zida qamrovchi falsafiy qarashlar 
tizimlarini tuza boshladilar. Natijada, falsafaga fanlar qomusi sifatida 
qarala boshlanadi. Bunga Gegelning falsafiy sistemasi — tabiat 
falsafasi, tarix falsafasi, ruh falsafasi, huquq falsafasi va logikasi 
(mantiq)ni misol qilib keltirishimiz mumkin. Lekin tabiat, jamiyat, 
inson va uning tafakkuriga oid bilim lar hali yetarli em asdi, 
shuningdek, ular o ‘rtasidagi aloqadorlik va bog‘lanishlar ham to ‘liq 
ochilmagan edi.
Inson bilim larida chala jo y lar k o ‘p b o ‘lgan bir vaqtda, 
falsafaning „fanlar fani“ga da’vogarlik qilishga haqi bor edi. Chunki, 
falsafa bu davrda insoniyat bilimlaridagi bu chala joylarni mantiqiy 
mulohazalar yo‘li bilan to ‘ldira boshladi. Bu davr faylasuflari shu 
yo‘l bilan dunyoning turli sohalari o‘rtasidagi aloqa va bog‘lanishlar,
24

---

materiyaning tuzilishi va xossalari haqida hayratom uz farazlarni 
o ‘rtaga tashlay boshlagan edilar. M asalan, faylasuflardan I. Kant 
falsafaning bahs mavzusi va u o'rganishi lozim bo'lgan m uam ­
molarni birinchi bo ‘lib, to ‘g£ri ta ’riflashga uringan edi. Uning 
kosmologik nazariyasi bu davrda fan taraqqiyotiga katta imkoniyat 
yaratgan metodologik asos bo‘lib qoldi. Shu bilan birga, bu davr 
falsafasida, keyinchalik ilm iy ravishda tasd iq lan g an , genial 
gumonlar fanlar taraqqiyotiga to ‘sqinlik qilgan ko‘pgina uydirmalar 
ham bo‘lgan.
XIX 
asr oxiri, XX asr o ‘rtalarida aniq fanlar sohalarida buyuk 
ilm iy kashfiyotlar q ilin d i, tab iat, inson va jam iy at o ‘zaro 
aloqadorligining yangi tomonlari ochildi. Fanlarning minglab yangi 
sohalari, yo'nalishlari yuzaga kelishi, inson bilimlarini falsafiy 
um um lashtirish ehtiyojini kuchaytirdi. Bu esa falsafaning o ‘zi 
u ch u n ham , boshqa barcha aniq fanlar u c h u n ham , ijobiy 
ahamiyatga ega edi.
Demak, falsafa insoniyat tarixiy taraqqiyoti davomida yaratilgan 
m a’naviy madaniyatning bir qismi bo ‘lib, insonning o ‘zi va borliq 
to ‘g‘risidagi bir butun bilimlar tizim idan iboratdir. 0 ‘z mohiyati 
va mazmuniga ko‘ra, falsafiy bilimlar milliy m a’naviyatlarni ham 
o ‘zida mujassamlashtirgan um um insoniy m a’naviy qadriyatlar 
tizimiga kiradi.