‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

k u t u b x o n a s i
17

---

Alisher Navoiyning: „Odami ersang demagil odami,
Oningkim yo ‘q erur xalq g ‘amidin g ‘ami
Muqimiyning: „Charxi kajraftorning bir shevasidan dog‘man,
Ayshni nodon surib, kulfatni dono tortadur“.
Ushbu misralarda asrlar davomida insonlar faoliyatiga ta ’sir 
etib kelgan falsafiy g ‘oyalar o ‘z aksini topgan.
Demak, falsafa m a’naviyatli inson hayoti va aqliy salohiyatining 
ajralmas tarkibiy qismidir. „Qari bilganni pari bilm as“ , degan 
hikmatli so‘zda ham keksa odam lar hayotda ko‘p narsa ko'rgani 
u ch u n c h u q u r falsafiy xulosalar qilish im koniga ega ekani 
ko'rsatilgan.
Falsafa Sharqda ,,hikm at“ so'zi bilan ifodalanib, bu — dono, 
hayotiy, ibratli fikrlar, ilmiy um um lashm alar, degan m a’noni 
anglatadi. Shu m a’noda olib qaraganimizda, falsafaning asosida 
insoniyatning amaliy faoliyati, fan, madaniyat rivoji natijalariga 
tayanib borliqni yaxlit, mukammal bilishga, yangicha, mustaqil 
fikrlaydigan inson shaxsini tarbiyalashga intilish yotgan.
Y unonlar ham , dastavval, „falsafa", „faylasuf1 so'zlarini 
bir fanga emas, balki teran fikrlarga, chuqur tafakkur salohiyatiga 
ega bo‘lgan dono odamlarga nisbatan qo‘llaganlar. Bu davrda 
falsafaning o ‘zi ham aniq bir fan sifatida shakllanmagan edi.
Qadimgi yunon faylasuflaridan biri Pifagor ,,donolik“ so'zini 
birinchi marta Xudoga nisbatan qo'llagan. Uning fikricha, donolik 
Xudoning xususiyatidir. Odam lar esa, donolikni sevish fazilatiga 
ega.
Aflotun bu masalaga kengroq yondashib, ,,filosofiya“ so'zini 
borliq haqidagi yaxlit, um um iy bilim larni ifodalash u ch u n
qo'llagan. Arastu bo ‘lsa, falsafani borliq haqidagi um um iy bilimlar 
tahlili sifatida ifodalagan. U borliq haqidagi bilimlarning um umiy 
prinsiplarini, ya’ni kategoriyalarini yaratishga, konkret fanlar 
bergan bilimlarni falsafiy kategoriyalardan farqlashga harakat qildi. 
Shundan keyin falsafa boshqa fanlardan farq qiluvchi, borliq 
haqida yaxlit bilimlar hosil qiluvchi mustaqil fan sifatida qarala 
boshlandi.
Qadimgi Yunonistonda dono mutafakkirlar o ‘rtasidagi falsafiy 
bahs, m unozaralar Afinadagi Akadem degan Xudoning nomiga 
qo'yilgan bog'da bo‘lib turgan. Olamni bilishning tajribaga asoslangan 
usullari hali shakllanmagani sababli, olimlar bir-biriga qaram a- 
qarshi fikrlar, m uam m olarni qo‘yib, shular ustida bahs uyush- 
tirganlar. Bahs natijasida m uhokam a etilgan qaram a-q arsh i
18

---

fikrlarning biri inkor etilib, ikkinchisi tasdiqlanmagan, balki shu 
ikki fikrning ijobiy, tan olingan, m antiqiy isbotlangan tom onlari 
bir-biri bilan qo ‘shilib, yangi xulosaga kelingan. Bahs yo‘li bilan 
haqiqatni izlash, har qanday m uxolif fikrlar, qarashlarga nisbatan 
bag'rikenglik asosida m u n o sab atd a b o iis h , falsafiy bahslar 
madaniyati mezonining asosiy shartlaridan biri hisoblangan.
Qadimgi Yunonistonda falsafaning bahs mavzusiga munosabat 
har doim bir xil bo'lm agan. Xususan, So‘qrotgacha b o ig a n yunon 
faylasuflari dunyo va uning tuzilishi bilan b o g iiq b o ig a n m uam - 
molarga katta e ’tibor berganlar, borliqning um um iy moddiy asosi, 
atom lar haqidagi ta ’lim otlar xuddi shu davrlarda yuzaga keldi.
So'qrot va yunon so‘fiylari insonning mohiyati masalasi tahlilini 
falsafaning asosiy mavzusi sifatida qaradilar. Aflotun va Arastu bo Isa, 
falsafiy b ilim la r, u la rn in g b o rliq n i iz o h la sh g a q a ra tilg a n
muammolarini bir-biri bilan b o giab qarashgan. Shu asosda tabiat, 
jamiyat, inson tahlili bilan b o g iiq b o ig a n m uam m olarni yaxlit 
o ‘rganuvchi falsafiy ta ’lim otlar kelib chiqdi. Aflotunning fikricha, 
falsafa — insonning o ‘zini, borliqni bir-biri bilan b o g iab , yaxlit 
anglashidir.
Ellinizm davri vakillari —