Сборник докладов республиканской научно-методической конференции вопросы применения современных систем и технологий

 
 

---

372 
MATEMATIKA FANIDAN DARSLARDA OG‟ZAKI NUTQNING 
AHAMIYATI. “UCH TIL” METODI
 
Saidova G.E., Sobirjonova G., TATU, Salibayeva G.M., 250-maktab 
Matematik masalalarga o‘qitishning vositasi sifatida qaralsa unga ikki xil
yondashish mumkin:
-
masalaga an‗anaviy yondashish usuli: Tayyor masala shartlarini tahlil qilish, 
masala yechilishining usulini aniqlash, yechish jarayoni , olingan natijani etalon 
javob bilan formal solishtirish. Bu qismlarning har birida o‘quvchi o‘zi
bajarayotgan ishini og‘zaki bayon qilib boradi. 
-
masalaga muammo sifatida yondashish usuli:Muammoli vaziyatni tahlil qilish 
(muammo qо‘yilishi). Yetmaydigan ma‗lumotlarni izlash va gipotezalarni (ilmiy 
taxminlarni) shakllantirish. Gipotezalarni tekshirish va muammoli vaziyatga oid 
yangi bilimlarga ega bо‘lish, Muammoni masalaga aylantirish. Masala 
yechilishining usulini izlash, yechish jarayoni ,olingan natijani tekshirish, 
yechimning tо‘g‘riligini asoslash. Bu bosqichlarning har birida bajarilayotgan
amallar,qo‘llanilayotgan teoremalarning barchasini o‘quvchi og‘zaki va
matematik talqinda ifoda etadi. 
Demak, og‘zaki nutqni rivojlantirish masalalari tayanch kompetensiyalarga 
samarali erishishga, о‘zlaridagi noyob iste‗dodlarini rо‘yobga chiqarishga olib 
keladi. Kundalik hayotda matematika og‘ir, qiyin fan, o‘zlashtirish bir oz
qiyinchilik tug‘diradigan fan degan fikrlar eshitiladi.
Matematika fani odamlar aytganidek qiyin fan emas. Matematikada og‘zaki
nutq bilan yozma nutq o‘rtasidagi bo‘g‘lanish, boshqa fanlarga qaraganda farq
qilgani uchun qiyin tuyiladi. Bu fikrni quyidagi misol bilan tushuntirishga
harakat qilaman. Masalan: ona tilida biror fikr aytilsa qanday aytilgan bo‘lsa
shunday yoziladi, ya‘ni ―Bugun havo sovuq ‖ bu gapni yozilishi , o‘qilishi ham
―Bugun havo sovuq‖ . Gapning yozilishi va o‘qilishi shaklan bir xil. Endi bu 
holni matematikada ko‘ramiz.Masalan: ―x son musbat‖ gapni qaraymiz. O‘qilishi
―x son musbat‖ ,yozilishi matematik simvollar yordamida yoziladi,ya‘ni ―
‖. 
O‘quvchidan ―
‖ ni o‗qib ber desak, ko‘p hollarda ―x katta nol ‖ deb 
o‘qiydi, yani matematik simvollarni o‘qiydi. Yana bir misol geometrik shakllarning
yuzalari formulalari,qisqa ko‘paytirish formulalari,arifmetik amallarning harfiy
ifodalarini matematik simvoldagi yozuvini o‘qiydi. Shularni hisobga olgan holda
matematika darslarida og‘zaki nutqni shakllantirmoq va rivojlantirmq lozim. 
Buning uchun matematika darslarida oquvchini gapirtiradigan metodlardan

---

373 
foydalanmoq kerak. Dars mavzusiga oid tayanch ma‘lumotlarni takrorlashda juftlik
metodidan ya‘ni o‘tilgam mavzuni har bir partada o‘tirgan o‘quvchi partadoshiga
gapirib beradi va aksincha ikkinchi o‘quvchi ham shunday gapirib
beradi.Doskada misol yechayotgan o‘quvchi misol yechish algoritmini
bosqichma-bosqich gapirib yechish ,namoish metodidan foydalanish mumkin. 
Matematika darslarida og‘zaki nutqni rivojlantirishda o‘quvchilar savol
berishni o‘rganishlari kerak,ya‘ni berilgan savol e‘tibordan chetda qolishi kerak 
emas.Berilgan savolni muhokama qilish kerak emas .O‘quvchi savolga javob bera
olmadimi,uni izza qilish kerak emas,agar shunday qilsak uni kelajakda yana savol 
berishga 
qo‘rqadigan 
qilib 
qoyamiz,o‘z-o‘zidan 
mumlikka 
mahkum
etamiz.O‘qituvchi ma‘lum mavzu yuzasidan savol berganda avval butun jamoaga
savol berishi va bir oz javob kutishi kerak ,bu holat o‘quvchilar berilgan savolga
javob qidirib o‘tilgan mavzuni xotirada tiklashga yordam beradi.
―Uch til‖ metodi va undan matematika fanlarida foydalanish.
 
―Uch til‖
metodi algebra va geometriya fanlarida berilayotgan tushunchalarda 
qo‘lanilsa,yaxshi samara beradi.
Taklif etilgan metodda o‘quvchiga berilayotgan bitta axborot uch xil
ko‘rinishda beriladi. Birinchi til – bu mantiqiy til,ikkinchi til – bu tasvir
tili,uchinchi til – bu matematik yozuv tilidir. 
―Uch til‖ metodini 8 sinf ―Geometriya‖ kursidagi ―Trapetsiyaning o‘rta
chizig‘i‖ mavzusiga tadbiqini ko‘ramiz. 
1-til.Trapetsiya yon tomnlari o‘rtalarini tutashtiruvchi kesma trapetsiyaning o‘rta 
chizig‘i deyiladi. 
2-til. A B 
E P 

C D 
3-til. ABCD trapetsiya,AE=EC,BP=PD EP – o‘rta chiziq 

1-til. Teorema. Trapetsiyaning o‘rta chizig‘i uning asoslariga parallel va uning 
uzunligi trapetsiya asoslari uzunliklari yig‘indisining yarimiga teng. 
2-til. A B

P N 

C D 
3-til. ABCD – trapetsiuya,AP=PC,BN=ND,AB PN, CD PN 
―Uch til‖ metodi algebraning ayrim mavzulariga tadbiq etish mumkin. 

---

374 
O‘quvchi berilayotgan tushunchani bir tildan ikkinchi tildagi ifodasini yoza 
olish ko‘nikmasini rivojlantirishi uchun masala yechishga e‘tibor qaratmog‘i
lozim.
―Uch til‖ metodidagi 3-tilda ifodalash matematik model deb ham ataladi. 
Bu metodni darslarda ishlatish o‘quvchilarda matematik simvolikalar haqidagi
bilimlarini rivojlantirishga,geometrik shakllarni tassavur qilish va ularni chizish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.