Тарих факультети/Археология кафедраси 5120400-археология таълим йуналиши

 
Калит сўзлар: Маданият, санъат, тотемизм, фетишизм, анимизм, 
шаманизм, магия. 
1.Маданият – 
бу инсонларнинг ижодий фаолияти туфайли яратилган 
моддий ва маънавий бойликлар мажмуигина бўлиб қолмай, айни пайтда у 
жамият тараққиѐтининг даражасини ҳам ифодалайди, яъни, жамиятдаги 
билим, мезон ва қадриятларнинг йиғиндиси маданиятда гавдаланади. 
«Маданият» атамаси ҳозирги замон илмий адабиѐтларда ранг-баранг 
маъноларда 
ифодаланган. 
«Маданият» 
ва 
«Культур» 
атамалари 
мутахассислар фикрига кўра лотинча «ишлов бериш», «парвариш қилиш» 
маъносини англатган. Кейинчалик «маърифатли бўлиш», «тарбияли», 
«билимли бўлиш» мазмунида ишлатилган. Ўзбек тилида кенг ишлатиладиган 
«Маданият» атамаси арабча «маданий»-»шаҳарлик» деган маънони 
билдиради. Агар америкалик маданиятшунос олимлар А. Кребер ва К. 
Клакхонларнинг 1952 йилдаги маълумотларига кўра маданият ҳодисасига 
берилган таъриф 164 та бўлса, сўнгги адабиѐтларда бу рақам 400 дан ортиқни 
ташкил этади. 
2. Ибтидоий санъат. 
Дунѐ тарихида ибтидоий тасвирий санъат, хусусан, ғорларнинг 
деворларига турли тасвирлар чизиш сўнгги палеолит даврига оиддир 
(Испания, Алтамир ғори). Ўрта Осиѐда унгурлар ва қоятошларга ишланган 
расмлар мезолит даврида пайдо бўлади. Неолит даврига келиб эса 

---

ривожланган босқичга кўтарилади. Калтаминор, Ҳисор, айниқса Жойтун 
маданиятига мансуб ѐдгорликлардан ибтидоий санъатнинг турли намуналари 
топилган. Ўрта Осиѐнинг тоғлик ҳудудларида кенг тарқалган қоятош 
расмлари ишланиш усулига кўра икки хил. Бир хиллари бўѐқ (охра) билан, 
иккинчи хиллари эса уриб-ўйиб ишқалаш, чизиш усули билан ишланган 
(петроглифлар) расмлардир. 
Ўзбекистондаги қоятош расмларнинг энг нодир намуналари Зараутсой, 
Сармишсой, Биронсой, Кўксарой, Такатош, Тераклисой кабилар бўлиб, улар 
юздан зиѐддир. Бу ердаги қоятошларда Ўзбекистоннинг қадимги ва ҳозирги 
ҳайвонот олами вакилларининг расмларини кузатиш мумкин. Улар ибтидоий 
буқалар, шерлар ва йўлбарслар, қоплон, тулки ва бўрилар, буғу ва жайрон 
кабилардир. Расмлар орасида ўқ-ѐй, узун қилич, ханжар, дубулға, қопқон 
каби 
нарсалар 
ҳам 
кўпчиликни 
ташкил 
этади. 
Энг қадимги расмлар Зараутсой (Сурхондарѐ) бўлиб, бу расмлар мезолит-
неолит, яъни мил авв. VIII-IV минг йилликларга оиддир. Қоятош расмлари 
орқали ўша давр одамларининг ов, меҳнат ва жанговар қуролларини билиб 
олишимиз мумкин. Шунингдек, қоятош расмлар қадимги авлодларимизнинг 
ғоявий қарашлари ва диний эътиқодларини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга. 
Шуни таъкидлаш жоизки, ибтидоий санъатнинг энг ривожланган босқичи 
неолит даврига оиддир. Бу давр Жойтун, Калтаминор ва Ҳисор 
маданиятларига мансуб ѐд-горликлардан ибтидоий санъатнинг жуда кўплаб 
намуналари топилган. Неолит даври одамлари идишларга ҳар хил рангдаги 
бўѐқ билан турли нақшлар, одам ва ҳайвон тасвирларини ифода этганлар. Шу 
билан бирга лойдан ясалиб, пиширилган аѐл ҳайкалчалари неолит даври 
санъатининг нодир намуналари ҳисобланади.