Микрозарраларнинг

I боб.
МИКРОЗАРРАЛАР ДИФРАКЦИЯСИ
1. Ёруғлик заррами, аразми ёки
бошқа нарсами?
Электронлар, протонлар ҳамда нейтронларнинг тўлқин-зарра 
хусусиятига эга эканликларини талабаларга тушунтириш ва бу 
жараёнда эҳтимолий-статистика ғояларидан фойдаланишни ўр-
гатиш физика таълими олдида турган муҳим ва долзарб вазифа-
лардан биридир. 
Ёруғликнинг табиати қадим-қадимларданок инсониятни қи-
зиқтириб келган. Буюк ватандошимиз Берунийнинг 
“Ёруғлик 
заррами, аразми ёки бошка нарсами?” 
деган савол билан Ибн 
Синога мурожаат қилишида чуқур маъно бор[3,6]. Чунки, бу 
саволга алломаларимиз асрлар давомида жавоб топа олмай кел-
ганлар ва XX аср бошига келиб у қуйидаги кўринишда янада 
кескинроқ қўйила бошланди: “Ёруғлик заррами, тўлқинми ёки 
бошка нарсами?” ёки “микрозарраларнинг тўлқин хусусиятини 
қандай изоҳлаш мумкин?” Саволнинг бу тарзда қўйилишига асо-
сий сабаб иссиқлик нурланиши бўйича тажриба натижаларини 
классик физика мутлақо тушунтириб бера олмагани бўлди [7].
Ёруғликнинг тўлқин хусусиятга эга эканлиги Гюгенс, Фре-
нель замонларидан буён маълум, ўшандан буён ёруғликнинг 
нурланишини, денгиз тўлқинларига ва айниқса тўлқин таъси-
рини, қирғоққа келиб урилаётган денгиз тўлқинларига ўхшатиш 
одат бўлган [8]. Электромагнит нурланишнинг ҳам 
тўлқин
ху-
сусиятга эга эканлигини ва Масвелл тенгламаларининг тўғрили-
гини 1889 йилда Г.Р.Герц ўз тажрибаларида исботлади. Тақдир-

---

6
ни қарангки, икки йил аввал (1887 йили) худди шу олимнинг ўзи 
ўз тажрибрларида ёруғлик нурланишнинг шундай хусусиятига 
гувоҳ бўлдики, уни тушунтириш учун ёруғликни фақат 
корпус­
кула яъни зарра
деб қабул қилиш лозим бўлади. Гап шундаки, 
бу ҳодисани, аниқроғи иссиқлик нурланиши спектрини клас-
сик физика тушунтиришга ожизлик қилди. Бундай ҳолат, яъни 
тажриба натижаларини классик физика конунлари тушунтириб 
беришга ожизлик қилган ҳол физикада биринчи бор кузатилиши 
эди. Шу сабаб, табиатшунослар, биринчи навбатда физиклар бу 
вазиятдан «шок» ҳолатга тушиб колдилар. Ҳодиса эса «ультра-
бинафша ҳалокат» деган ваҳимали ном олди. Файласуфлар ора-
сида эса «физика кризисга учради», «физиканинг умри тугади» 
деган гаплар тарқалди. 
Шундай бир ҳолатда физикани кризисдан қутқариб қолишга 
Макс Планкнинг