Микрозарраларнинг

“кузатиш”
имкони пайдо бўлади. 
Квант механи­
касининг асосий хулосаси шундан иборатки: Агарда муқобил 
тирқишларни ажратиш имкони бўлса, у ҳолда эҳтимолли­
клар қўшилади (8); агарда муқобил тирқишларни бир­бирла­
ридан ажратиб бўлмайдиган бўлса, у ҳолда эҳтимолликлар 
эмас, балки эҳтимолликлар амплитудалари(9) қўшилади.
Демак, ёруғлик манбаи ёқилганда эҳтимолликлар қўшилади (8), 
ёруғлик манбаи ўчирилганда эса эҳтимолликлар амплитудалари 
қўшилади (9)[12,13,16]. 
Демак, юқоридаги тажрибада электроннинг табиатига ёруғ-
лик (интенсивлиги қанча паст бўлса ҳам) қандайдир кучлар 
билан таъсир қилар экан. Хўш, электронни ғалаёнга келтир-
майдиган бирорта усул билан назорат қилиш мумкинми? Ми-
крозаррача учун унинг импульси тўлқин узунлиги билан қуйи-
дагича боғланганлиги маълум:
P
h
»
=
(10)
Демак, тушаётган ёруғлик импульсини камайтира бориб ёки 
тўлқин узунлигини ошира бориб, тажриба ўтказиш лозим бўла-
ди. Демак, ёруғликнинг частотасини шу даражада пасайтириш 
керакки, у электронни ғалаёнга келтирмасин. Шундай тажриба 
ўтказилган [16], бунда инфрақизил тўлқинлар ёки радиотўлқин-

---

20
лардан фойдаланилган. Махсус ускуналар ёрдамида электрон-
нинг қайси тирқиш томон йўналганини ва қайси тирқишга ту-
шишини кузатиш имкони бўлган, ёруғлик тўлқин узунлиги 
аста-секин узайтира борилган. Бунда, ҳеч қандай ўзгариш бўл-
маган, дастлаб олдинги натижалар кузатилар экан, лекин бир-
данига ёруғлик тўлқин узунлиги тирқишлар орасидаги тўсиқ 
кенглигига яқинлашиб қолганда қизик ҳодиса юз берган: Бунда 
электрондан шундай ёйилган қайтиш рўй берганки, электрон-
лар ва тирқишлар тасвири ёйилиб йўқолиб кетган. Энди ёруғлик 
тўлқинини яна узайтириш давом эттирилса, яъни унинг қиймати 
тўсиқ қийматидан анча катта бўлгандан кейин, ғалаён шу дара-
жада кичиклашадики, натижада яна дифракцион манзара куза-
тила бошлайди.