Qora qalpoq indd

УЎК 35.077:811.512.133
КБК 65.050.281.2
M 14
УЎК 35.077:811.512.133
КБК 65.050.281.2
ISBN 978-9943-7008-5-7
© M.Qudaybergenov, hám b., 2022 
© Ǵafur Ǵulam atındaǵı baspa-
poligrafiyalıq dóretiwshilik úyi, 
2022 

---

3
KIRISIW
Ózbekstanda ózbek tili, Qaraqalpaqstanda bolsa 
qaraqalpaq hám ózbek tilleri mámleketlik tiller esaplanadı. 
Tillerge berilgen «mámleketlik til» biyligi nızam jolı 
menen bekkemlenip, bul huqıqıy hújjet aymaqta ámel 
etiwshi basqa tillerdiń máplerin de qorǵaydı hám 
kepillikke aladı. 
Qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til sıpatındaǵı 
rawajlanıwın 
támiyinlew 
milliy 
máplerimiz 
qorǵawshısınıń principlerin quraytuǵın háreketlerden 
esaplanadı. Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı 
Keńesi Prezidiumınıń 2020-jıl 3-noyabr kúngi 135-sanlı 
«Qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til sıpatındaǵı abırayın 
hám ornın jáne de arttırıw ilajları haqqında»ǵı Qararına 
tiykarlanıp, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler 
Keńesi janındaǵı Respublikalıq terminologiya orayı 
negizinde Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi 
janında Mámleketlik tildi rawajlandırıw departamenti 
shólkemlestirildi. Departament mámleketlik tildi 
rawajlandırıwshı háreketlerdi shólkemlestirip, qaraqalpaq 
tiliniń mámleketlik til sıpatındaǵı abırayın arttırıwǵa 
baǵdarlanǵan ilimiy-ámeliy jumıslardı qollap-quwatlaw, 
ilimiy tiykarlanǵan jańa sóz hám atamalardı paydalanıwǵa 
kirgiziw, zamanagóy atamalardıń qaraqalpaqsha 
variantların islep shıǵıw hám qollanılıwın támiyinlew, 
nátiyjede hárbir puqaranıń qálbinde mámleketlik tilge 
húrmet tuyǵısın qáliplestiriw hám bunday islerge jańasha 

---

4
ruwx beriw maqsetinde xızmet alıp barmaqta. Sonday-aq, 
Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi Prezidiumı-
nıń 2021-jıl 16-iyulda qabıllanǵan 410-sanlı «Qaraqalpaq 
tilin jáne de rawajlandırıw hám til siyasatın jetilistiriw ilaj-
ları haqqında»ǵı Qararında qaraqalpaq tiliniń mámleketlik 
til sıpatındaǵı dárejesin kóteriwge baǵdarlanǵan ilimiy-
ámeliy isler qatarına qaraqalpaq tiliniń bay imkaniyatların 
kórsetetuǵın kitaplar, qollanbalar, enciklopediyalıq, 
túsindirme hám terminologiyalıq sózliklerdi baspadan 
shıǵarıw, qaraqalpaq tilin rawajlandırıwǵa baylanıslı 
ilimiy-izertlew jumısların qollap-quwatlaw, qaraqalpaq 
ádebiy til normaları hám mámleketlik tilde is júrgiziw 
boyınsha qısqa múddetli (1-2 ayǵa shekem) oqıw kursların 
shólkemlestiriw sıyaqlı áhmiyetli wazıypalar kórsetilgen. 
Mámleketlik tildiń jedel engiziliwindegi tiykarǵı 
máselelerden biri – is júrgiziw sistemasın tolıq 
mámleketlik tilge ótkeriwden ibarat. Bunda is júrgiziw 
boyınsha túrli, hátte, anıq tarawlar boyınsha qollanbalar 
islep shıǵıw hám kóp nusqalarda baspadan shıǵarıw 
ayrıqsha ámeliy áhmiyetke iye. Búgingi kúnde túrli 
taraw xızmetkerleriniń is júrgiziw boyınsha bilim hám 
qánigeligin turaqlı arttırıp barıw da zárúrli mútájliklerden 
biri bolıp tabıladı. Sonıń ushın da, húkimettiń 2020-jıl 
3-marttaǵı qararına muwapıq, Álisher Nawayı atındaǵı 
Tashkent mámleketlik ózbek tili hám ádebiyatı universiteti 
janındaǵı Mámleketlik tilde is júrgiziw tiykarların oqıtıw 
hám qánigeligin arttırıw orayı shólkemlestirildi. Bul 
oraydıń Qaraqalpaqstan Respublikası aymaqlıq bóliminde 
qaraqalpaq tilinde is júrgiziw hújjetlerin úyreniw boyınsha 
jumıslar alıp barılmaqta hám tiyisli taraw qánigeleri 
oqıtılmaqta.
Mákeme, shólkem, kárxana hám birlespelerdegi 
jumıstı islep shıǵarıw rawajlanıwına muwapıq 
shólkemlestiriwde, basqarıw tarawında hújjetlerdiń ornı 

---

5
hám áhmiyeti ayrıqsha. Búgingi kúnde hújjetlerdiń tekstin 
dúziw basqarıw apparatı jumısındaǵı eń mashaqatlı 
process. Bul procesti aqılǵa muwapıq alıp barmay hám 
nátiyjeliligin kúsheytpey turıp, basqarıw mádeniyatın 
rawajlandırıw múmkin emes. Jámiyetlik turmıstıń barlıq 
tarawlarınıń jedel rawajlanıwı basqarıw mádeniyatınıń 
dárejesine tikkeley baylanıslı. Sonıń ushın da zamanagóy 
basshı hárqanday zárúr xabardı rásmiy is tiliniń 
tiyisli formalarında biymálel jetkere alıwı, is júrgiziw 
kónlikpelerin puqta iyelegen bolıwı zárúr.
Hárbir adam ol ápiwayı isshi me, isbilermen be yamasa 
ziyalı ma, báribir hesh bolmaǵanda arza, tilxat yamasa 
isenim xat jazıwına tuwra keledi. Ol yaki bul dárejedegi 
kárxana, mákeme yaki shólkem basshısınıń iskerligin is 
júrgiziw qaǵazlarısız kóz aldımızǵa keltire almaymız. 
Sonıń ushın da «Mámleketlik til haqqında»ǵı nızamnıń 
tiykarǵı statyaların (8–14-statyalar) da is júrgiziwdiń tilge 
baylanıslı tárepleri keltirilgen.
Hújjetler insan iskerliginde áhmiyetli orın tutadı. Ol 
yaki bul qubılıstı, halattı tastıyıqlaw hám kózden ótkeriw, 
dizimnen ótkeriw maqsetinde dúziledi. Hújjetlerdiń 
tiykarǵı wazıypası informaciya beriw, toplaw, saqlawdan 
ibarat. Basqarıw iskerliginde hújjetler basqarıw wazıy-
pasın ótewde tiykarǵı faktor bolıp esaplanadı. Hújjet 
informaciya dáregi sıpatında da xızmet etedi.
Hárqanday hújjet belgili bir xabardı anaw yamasa 
mınaw túrde sáwlelendiriw ushın xızmet etedi, demek, 
hárqanday hújjettegi birinshi hám tiykarǵı element bul 
– til. Házirgi waqıtta hújjetshilikte til xabardı belgilew 
wazıypasın ǵana orınlap qalmastan, basqarıw xızmetin 
sistemalı tártipke salıwshı sıpatında da kórinedi. Sol 
sebepli de, ózimizdiń áyyemgi dástúrlerimizden kelip 
shıǵıp hám dúnya hújjetshiligindegi aldınǵı tájiriybelerden 

---

6
unamlı paydalanǵan halda, hújjetshiligimizdi jetilistiriw 
jolınan barıw kerek. Hújjetlerdiń sap qaraqalpaq tilindegi 
birden-bir úlgilerin islep shıǵıw, bular menen baylanıslı 
terminlerdiń birdeyligine erisiw boyınsha jumıs alıp barıw 
búgingi kúndegi áhmiyetli mashqalalardan bolıp tabıladı. 
Qaraqalpaq tilinde is júrgiziw tarawına baylanıslı 
E.Berdimuratov, B.Qutlımuratov hám E.Karimullaevlar-
dıń avtorlıǵında «Qaraqalpaq tilinde is júrgiziw» 
atamasındaǵı qollanba 1993-jılı baspadan shıǵarılǵan edi. 
Jámiyettiń rawajlanıwı menen júdá kóplegen túsinikler 
payda boldı, birqansha túsinikler jańa mánige iye boldı, 
ayırım túsinikler gónerdi. Búgingi dáwir kózqarasınan 
qaraqalpaq tilinde is júrgiziw tarawına baylanıslı jańa 
qollanba islew zárúrligi tuwıldı. Joqarı oqıw orınlarına 
mólsherlengen R.Ibragimova hám P.Dlanovalardıń 
avtorlıǵındaǵı «Hújjet tili hám stili» oqıw-qollanbası 
2019-jılı, U.Jaksımova tárepinen jazılǵan «Akademiyalıq 
jazıw» oqıw-qollanbaları 2020-jılı baspadan shıqtı. Usı 
mútájlikti esapqa alǵan halda qolıńızdaǵı «Mámleketlik 
tilde is júrgiziw» ámeliy qollanbası keń jámiyetshilik 
ushın arnalıp baspadan shıǵarıldı. Ámeliy qollanbanıń 
baspadan shıǵarılıwı is júrgiziw menen shuǵıllanıwshı 
xızmetkerlerge metodikalıq járdem beriw menen birge, 
mákemelerdiń is qaǵazlarında ulıwmalıqtı, birdeylikti 
de támiyinleydi. Qollanbada mákemelerdiń derlik 
hámmesinde eń ónimli qollanılatuǵın hújjetlerge, ulıwma 
is júrgiziw xızmeti máselelerine toqtaldı.
Qolıńızdaǵı kitaptıń dáslepki baplarında is júrgiziw 
hújjetleriniń ózine tán ózgeshelikleri, túrleri, ulıwma 
stillik tárepleri hám de mákeme is júrgiziw tili, sonıń 
menen birge, basqarıw hújjetlerindegi zárúrli bólimler 
(rekvizitler) hám olardı rásmiylestiriw, blanka hújjetleri 
talapları boyınsha toqtalıp ótiledi.

---

7
Hújjetlerdiń ózine tán ózgesheliklerin ashıp beriwde 
dáslep hárbir hújjettiń qaǵıydası, ózine tán ózgeshelikleri, 
jazılıw tártibi, zárúrli bólimleri, bul bólimlerdiń ayırım 
túsindirmeleri berildi, keyin olardıń formaları yamasa 
ámeliyatta kóp qollanılatuǵın úlgileri berildi. Forma hám 
úlgiler kóbinese sol hújjet haqqında túsinik berilgennen 
keyin yamasa bólim aqırında berildi hám tekst ishinde 
tiyisli orınlarda olarǵa silteme berildi.
Belgili bir hújjet túri túrli xızmet wazıypalarında 
túrli kórinislerge iye boladı, eger bunda olardıń zárúrli 
bólimleri ózgermese de, xabardıń bayanlanıwı usı xızmet 
jaǵdayına muwapıq túrde birqansha ózgeredi. Usılardı 
esapqa alıp, bir hújjet túriniń bir ǵana úlgisi emes, al túrli 
xızmet jaǵdayların sáwlelendiriwshi birneshe úlgileri 
berildi. Bul úlgilerdegi familiya, atı hám ákesiniń atı, 
mákemelerdiń atları, olardıń mánzilleri, tiykarınan, 
shártli túrde alınǵan. Ayırım anıq atlarǵa da shártli mısal 
tárizinde qaraw maqsetke muwapıq.
Bul ámeliy qollanbanı dúziwshiler onı jáne de 
jetilistiriw boyınsha bildiriletuǵın barlıq pikir hám 
usınıslardı esapqa aladı.
Qollanba boyınsha pikir hám usınıslar tómendegi 
mánzilge jiberiliwi múmkin:
230112. Nókis qalası, akad. Ch.Abdirov kóshesi, 1-jay, 
Álisher Nawayı atındaǵı Tashkent mámleketlik Ózbek tili 
hám ádebiyatı universiteti janındaǵı mámleketlik tilde is 
júrgiziw tiykarların oqıtıw hám qánigeligin arttırıw orayı 
Qaraqalpaqstan Respublikası aymaqlıq bólimi.

---

8