|
HÚJJET TÚRLERI HÁM ÓZGESHELIKLERI
Basqarıw procesiniń quramalılıǵı hám kóp qırlılıǵına
muwapıq túrde mákemeniń is júrgiziw qaǵazları, hújjetler
de hár túrli hám muǵdarı júdá kóp. Hújjetlerdiń maqseti,
baǵdarı, kólemi, forması hám basqa bir qatar belgileri de
túrlishe. Solay eken, hújjetler tiline bolǵan ulıwma talaplar
menen bir qatarda hárbir topardaǵı hújjetlerdi dúziw
jumısına qoyılatuǵın kóplegen tillik ózgeshelikke iye
talaplar da bar. Arnawlı túrdegi hújjet, álbette, ózine tán
leksikalıq ózgeshelik hám belgileri menen ózgeshelenedi.
Bul ózgeshelik hám belgilerdi hár tárepleme, tereń túsinbey
turıp, jetilisken hújjetshilikti islep shıǵıw haqqında gáp
te bolıwı múmkin emes. Sonıń ushın bul orında hújjetler
klassifikaciyası máselesi ayrıqsha áhmiyetke iye.
Hújjettanıwda hújjetler bir neshe ózgeshelikleri
boyınsha klassifikaciyalanadı. Klassifikaciyalawda ulıw-
ma birdey toparǵa ajırata almasaq ta, olardı bir- qansha
birlesken halda toparlastırıw múmkin.
13
Hújjettanıwdaǵı usı dástúrge muwapıq is júrgiziw-
degi hújjetler, eń dáslep, dúziliw ornı boyınsha
klassifikaciyalanadı. Bir tárepten ishki hám sırtqı hújjetler
parıqlanadı. Ishki hújjetler mákemeniń ózinde dúziletuǵın
hám sol mákeme ishinde paydalanılatuǵın hújjetler bolsa,
al arnawlı bir mákemege basqa shólkem yamasa ayırım
shaxslardan keletuǵınları sırtqı hújjetler esaplanadı.
Hújjetler mazmunı jaǵınan eki túrli boladı: 1)
ápiwayı
hújjetler belgili bir máseleni óz ishine aladı; 2)
quramalı
hújjetler eki yamasa onnan artıq máseleni óz ishine aladı.
Mazmunı bayanlanıwınıń forması jaǵınan
jeke, úlgili
hám qálipli
(yamasa
trafaretli
) hújjetler parıqlanadı.
Teksttiń ózine tánligi, bárqulla bir úlgide bolmawı jeke
hújjetlerdiń tiykarǵı belgileri bolıp tabıladı (máselen,
xızmet xatları da sol sıyaqlı). Bunday hújjetlerde de
belgili turaqlı quram bar bolsa da, tikkeley mazmunı bir-
qansha erkin boladı. Úlgili hújjetler basqarıwdıń belgili
birdey jaǵdayları menen baylanıslı, bir-birine uqsas
hám kóp tákirarlanatuǵın máseleler boyınsha dúzilgen
tekstlerdi óz ishine aladı. Qálipli hújjetler, ádette, aldın-
ala tayarlanǵan blankalarda jazıladı, bunday hújjetlerde
eki túrli xabar sáwlelenedi, yaǵnıy ózgermeytuǵın (aldın
ala tayın, baspa tekstte sáwlelengen) hám ózgeriwshi
(hújjetti dúziw waqtında jazılatuǵın) xabarlar; sonıń
ushın bul túr hújjetlerge salıstırǵanda kóbinese «jazıw»
emes, al «toltırıw» sózi paydalanıladı. Sol orında aytıw
kerek, hújjetlerdiń qálipli túrleri sheńberin keńeytiw – is
júrgiziwdi jetilistiriwdegi maqul jollardan biri. Sebebi
bul ilaj hújjet tekstlerin birdey etiw hám hújjet tayarlaw
ushın ketetuǵın waqıt hám de miynetti ádewir únemlew
imkaniyatın beredi. Qálipli hújjetler qatarına, máselen, is
haqı yamasa mákan jayı haqqındaǵı maǵlıwmatnamalar,
ayırım aktler, xızmet saparı gúwalıqları hám basqa
kóplegen hújjetlerdi kirgiziw múmkin.
14
Hújjetler tiyislilik tárepine qaray, xızmet babındaǵı
yamasa rásmiy hújjetler hám jeke hújjetlerge bólinedi.
Xızmet hújjetleri tayarlanıwına qaray mákeme yamasa
lawazımlı shaxslarǵa tiyisli bolsa, jeke hújjetler jeke
shaxslar tárepinen jazılıp, olardıń xızmet iskerliginen
sırttaǵı yamasa jámáát jumısların orınlaw menen
baylanıslı máselelerge tiyisli boladı (máselen, jeke arza,
shaǵım hám t.b.).
Hújjetlerdiń tayarlanıw ózgesheligi hám dárejesi de
júdá áhmiyetli. Bul tárepinen hújjetler tómendegishe
klassifikaciyalanadı:
qaralama; túp nusqa; nusqa; ekinshi
nusqa (dublikat); kóshirme.
Kópshilik hújjetler dáslep
qaralama
nusqada tayarlanadı, bul hújjet avtorı, yaǵnıy
tayarlawshınıń qoljazba yamasa kompyuterde kóshirilgen
dáslepki nusqası bolıp tabıladı. Bul nusqa dúzetilip, qayta
kóshiriliwi múmkin. Sonı da aytıw kerek, qaralama hújjet
huqıqıy kúshke iye emes.
Túp nusqa
hárqanday hújjettiń
tiykarı, birinshi rásmiy nusqası bolıp tabıladı. Túp
nusqanıń qayta kóshirilgen forması
nusqa
dep júrgiziledi,
ádette, oń tárepindegi joqarı múyeshine «Nusqa» degen
belgi qoyıladı.
Hújjetshilikte, sonday-aq,
anıq
(faksimil) hám
erkin
nusqalar da parıqlanadı.
Anıq
nusqa túp nusqanıń barlıq
ózgesheliklerin – hújjettiń zárúrli bólimleriniń jaylasıwı,
formalıq belgiler (gerb, dóńgelek mór, tórtmúyesh mór,
nıshan sıyaqlı), teksttegi baspa, jazba hárip formaları
hám sol sıyaqlılardı anıq hám tolıq sáwlelendiredi.
Mısalı, fotonusqanı yamasa skanerde shıǵarılǵan nusqanı
sol topar hújjetleri qatarına kirgiziw múmkin.
Erkin
nusqada hújjettegi xabar tolıq berilse de, bul nusqa sırtqı
ózgeshelikleri tárepinen tikkeley túp nusqaǵa muwapıq
kelmeydi, yaǵnıy erkin nusqada túp nusqadaǵı mór ornına
«mór» dep, qol ornına «qol» dep, gerb ornına «gerb» dep
15
jazıp qoyıladı hám t.b. Bazda belgili hújjetke emes, al
onıń bir bólegine mútájlik tuwıladı. Bunday jaǵdaylarda
hújjetten nusqa emes, al
kóshirme
alınadı (máselen,
bayanlamadan kóshirme, buyrıqtan kóshirme hám t.b.).
Nusqa hám kóshirmeler, álbette, notarius, kadrlar bólimi
hám sol sıyaqlılar tárepinen tiyisli tártipte tastıyıqlanǵan
jaǵdayda ǵana huqıqıy kúshke iye boladı. Túp nusqa
joytılǵan jaǵdaylarda hújjettiń
ekinshi nusqası (dublikat)
beriledi, ekinshi nusqa túp nusqa menen birdey huqıqıy
kúshke iye.
Hákimshilik basqarıw iskerliginde xızmet dárejesine
qaray hújjetler házirgi kúnde, tiykarınan, tómendegishe
klassifikaciyalanıwı múmkin:
shólkemlestiriw hújjetleri;
biylik hújjetleri; maǵlıwmat-xabar hújjetleri; xızmet
xatları
.
Bul qollanbada is júrgiziwde kóp ushırasatuǵın
tiykarǵı hújjetler usı klassifikaciya tiykarında berildi.
Bulardı ashıp beriwge ótiwden aldın kópshilik hújjetlerge
tán bolǵan zárúrli bólimleri ústinde toqtalıp ótiw orınlı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
