IS JÚRGIZIW TILI HÁM STILI
Qaraqalpaq
hújjetshiligin
qáliplestiriw
hám
jetilistiriwdegi eń áhmiyetli máselelerden biri hújjetlerdiń
tili hám stili máselesi bolıp tabıladı. Hújjet tayarlaw hám
rásmiylestiriwde, eń dáslep, qaraqalpaq tiliniń barlıq
tiykarǵı nızamlıqları hám qaǵıydaların belgili dárejede
biliw zárúr. Hárbir basshı, basqarıw mákemesiniń
xızmetkeri, kúndelikli jumısı is qaǵazların dúziw menen
shuǵıllanıwshı xızmetker qaraqalpaq tiliniń imlasın,
irkilis belgileri hám stilistikalıq qaǵıydaların iyelegen
bolıwı kerek. Esap-sanaqlarǵa qaraǵanda, basqarıw
tarawındaǵı xızmetkerler óz jumıs waqtınıń 80 procentke
shekem bólegin hújjetlestiriw jumısına jumsaydı eken.
Usı xızmetkerler qaraqalpaq tili nızamlıqlarınan jaqsı
xabardar bolmasa, jumıs waqtınıń 100 procentin bul
jumısqa jumsaǵanda da unamlı nátiyjege erisiw qıyın.
Hújjet atların qaraqalpaq tiliniń óz múmkinshilikleri
tiykarında qáliplestirip barıw, hújjetshiliktegi sóz hám
sóz dizbekleriniń qaraqalpaqsha sıńarın izlep tabıw hám
ámeliyatqa kirgiziw búgingi kúnniń talabı bolıp tabıladı.
Hújjetler tekstine qoyılatuǵın eń zárúrli talaplardan
biri – biytáreplik. Hújjetler rásmiy qarım-qatnaslardı
ańlatıwshı hám belgilewshi rásmiy jazba qurallar retinde
xabardı biyǵárez sáwlelendiriwi kerek. Sonıń ushın
hújjetler tilinde sóz hám sóz formaların qollanıwda
arnawlı bir shegaralar bar. Atap aytqanda, rásmiy jumıs
usılında kishireytiwshi-erkeletiwshi qosımtalarǵa iye
sózler, kóterińki yamasa qopal, turpayı sózler, dialektlik
sózler, tar sheńberdegi adamlarǵa ǵana túsinikli sózler,
teńew, janlandırıw sıyaqlı kórkemlew qurallarına tiyisli
sózler qollanılmaydı.
9
Hújjet teksti anıqlıq, ıqshamlıq, qısqalıq, mazmunlılıq
sıyaqlı talaplarǵa da juwap beriwi kerek. Bul talaplarǵa
juwap bere almaytuǵın hújjet anıq hújjet bola almaydı,
bunday hújjet is júrgiziw procesine kesent beredi, onıń
nátiyjeliligin keskin tómenletedi.
Hújjetler tekstiniń biytáreplik, anıqlıq, ıqshamlıq,
qısqalıq, mazmunlılıqtan ibarat zárúrli belgileri hújjet
tiliniń ayrıqsha stili, ondaǵı ózine tán sóz qollanıw,
morfologiyalıq hám sintaksislik ózgeshelikleri arqalı
támiyinlenedi.
Hújjetler tilinde atlıq sóz shaqabına tiyisli sózler kóp
qollanıladı. Hátte feyil menen ańlatıwshı háreket hám
jaǵdaylardı beriw ushın da atlıqqa jaqın sóz formaları
tańlanadı, yaǵnıy «háreket atı» dep atalıwshı sóz formaları
kóp qollanıladı:
«...tayarlıqtıń barısı haqqında»,
«...qarardıń orınlanıwı haqqında», «...járdem beriw
maqsetinde», «...qabıl etiwińizdi sorayman»
hám t.b.
Feyil formalarınıń qollanıwında da birqansha
ózgeshelikler bar. Atap aytqanda, 3-bet buyrıq meyilindegi
yamasa ótken máháldegi feyil formalarınıń qollanıw
dárejesi birqansha joqarı:
tapsırılsın, tastıyıqlansın,
orınlansın, bosatılsın, tayınlansın; tıńlandı, qarar etildi,
kórip shıǵıldı, kórsetip ótildi
sıyaqlı.
Hújjetlerdegi gáp qurılısı, ádette, klassifikaciyalaw,
kishi bóleklerge ajıratıwǵa, belgilewshi hám qarar
etiwshi bólimlerdiń birligine, ulıwma, sebep-nátiyje hám
shárt-nátiyje qatnasıqlarına tiykarlanadı. Sol sebepli de
hújjetlerde birqansha úlken sóz dizbekleri, qospa gápler
kóp qollanıladı. Gáp quramında ádettegi orın tártibine
qatań ámel etiledi, kórkem hám basqa shıǵarmalarda
ushırasıwı múmkin bolǵan orın tártibiniń almasıwına jol
qoyılmaydı.
10
Hújjetlerdiń mánisi hám maqsetine muwapıq
túrde olarda soraw hám úndew gápler derlik
qollanılmaydı, tiykarınan, xabar hám buyrıq gápler
qollanıladı. Hújjetlerde tildiń eki wazıypası – xabar
beriw hám buyırıw wazıypaları ámelge asadı. Mısalı,
maǵlıwmatnamada xabar sáwlelenedi, buyrıqta buyırıw
kórinedi, bayanlamada xabar
(«Tıńlandı...»)
hám buyırıw
(«Shólkemlestirilsin...»)
óz kórinisin tabadı.
Hújjetler teksti birinshi bet yamasa úshinshi bet tilinen
jazıladı. Jeke basshı atınan jazılatuǵın biylik hújjetleri
(buyrıq, biylik, kórsetpe sıyaqlılar) birinshi shaxs tilinen
boladı. Sonıń menen birge, ayırım shaxs tárepinen jazılǵan
hújjetler (arza, túsinik xat sıyaqlı) da birinshi shaxs, birlik
sanda jazıladı. Basqa hújjetler bolsa ya birinshi bet kóplik
sanda, yamasa úshinshi bet birlik sanda dúziledi:
«…ge
ruqsat beriwińizdi soraymız», «…dep esaplaymız»;
«administraciya talap etedi», «basqarma soraydı»
sıyaqlı.
Hújjetler tekstin dúziwde turaqlasqan, qáliplesken
sóz dizbeklerinen kóbirek paydalanıw kerek. Sebebi
qáliplesken, birden-bir turaqlı formaǵa iye bolǵan sóz
sistemaları, sóz dizbekleri, qánigelik psixologiyası
maǵlıwmatları boyınsha, basqa sóz dizbeklerine
qaraǵanda 8-10 márte tez qabıllanadı eken. Bunıń
ústine qáliplesken sóz dizbekleri hújjetlerdi tayarlaw
hám olardan paydalanıw proceslerin birqansha tezletiw
imkaniyatın beredi. Hárbir hújjet túriniń áhmiyeti hám
maqseti menen baylanıslı túrde ózine tán qáliplesken
sintaksislik strukturalar qáliplesip baradı. Máselen,
buyrıqta tómendegi qáliplesken strukturalar qollanılıwı
múmkin:
«... som is haqı menen ... lawazımına tayınlansın»;
11
«... óz qálewi menen ... lawazımınan azat etilsin»;
«... basqa jumısqa ótiw múnásibeti menen ...
lawazımınan azat etilsin».
Xızmet xatlarında mınaday qáliplesken sózlerden de
paydalanıw múmkin:
«Sizge ...di málim etemiz»; «Sizge ...dı bildiremiz»;
«Sizge ...ni esletemiz»;
«...járdem sıpatında...»; «... múnásibeti menen...»;
«... qararǵa muwapıq túrde...»;
«...ge kárxana administraciyası qarsı emes»;
«...ge kárxana kepillik beredi»
hám t.b.
Qaraqalpaq tilindegi hújjetshilik rawajlanıwlanıp
barǵan sayın bunday qáliplesken dizbekler de kóbeyip,
quramalasıp baradı. Bunıń nátiyjesinde hújjetlerdi dúziw
hám rásmiylestiriw isi birqansha jeńillesedi. Qáliplesken
dizbeklerdiń qatnasıwı boyınsha hújjet isi menen
shuǵıllanıwshılar «hújjetler jazılmaydı, al dúziledi» dep
kórsetedi.
Hárqanday hújjet, eń dáslep, maǵlıwmat tasıwshı
qural bolıp, onıń maǵlıwmat sıyımlılıǵı keń, pikir
tereń, logikalı bolıwı zárúr. Sonıń ushın hújjette tildiń
artıqshalıq principin shetlep ótiw, sózlerdi únemlew
principinen aqılǵa muwapıq paydalana biliw kerek.
Bunıń ushın qısqartpalardı qollanıw jaqsı nátiyje beredi,
bunda ólshemge qatań hám sistemalı ámel etiw kerek.
Sebebi qısqartpalar qaraqalpaq tiliniń tábiyatına onshelli
say emes, sonıń ushın da qısqartpalar qaraqalpaq tilinde
onsha kóp baqlanbaydı. Házirgi waqıtta birqansha
úrdiske aylanǵan qısqartpalar bar: «prof.» (professor),
«km» (kilometr), «hám t.b.» (hám taǵı basqa) hám t.b.
Tilimizdiń bunday sóz hám sóz dizbeklerindegi ishki
mánilik imkaniyatlarınan keń hám unamlı paydalanıw
zárúr.
12
Hújjettegi pikirdi anıq, qısqa bayan etiwde abzactıń da
áhmiyeti úlken. Hárbir jańa, ayrıqsha pikir abzac penen
ajıratılıwı, bir abzactan ekinshi abzacqa shekem bolǵan
tekst 4-5 gápten aspawı maqsetke muwapıq.
Hújjetshilikte imla hám irkilis belgileri máselesine
ayrıqsha itibar beriw kerek. Hújjettiń atınıń jazılıwında
hár qıylılıq bar, atap aytqanda, geyde kishi hárip penen,
geyde bas hárip penen jazıladı. Hújjettiń atı bolǵanlıǵı
ushın onı bas hárip menen jazǵan maqul, sonıń menen
birge, baspa tekstte basqa usıl menen, máselen usı attı
tolıq bas háripler menen jazıw arqalı da ajıratıp kórsetiw
múmkin, biraq hújjettiń atı bolǵanlıǵı ushın (temalardaǵı
sıyaqlı) onnan soń noqat qoyıw shárt emes.
Do'stlaringiz bilan baham: |