Reja: Inson mehnat faoliyatining turlari

Mehnatning fiziologik asoslari. 
Har qanday mehnat – murakkab fiziologik jarayonlar kompleksidan tashkil 
topadi. Bu faoliyatda markaziy asab sistemasi asosiy vazifani bajaradi, ya’ni ish 
jarayonida inson organizmida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni boshqaradi. 
Aynan inson miyasi tufayli mehnat faoliyatida uning kuch-quvvati (energiyasi) 
sarflanadi. Mexanik ishlarni boshqarish uchun inson organizmida kimyoviy-
biologik jarayon natijasida uglevodlar parchalanishi hisobiga amalga oshadi. Bunda 
jismoniy kuchga sarflanadigan kislorod miqdori mehnat faoliyatining unumiga 
bog‘liq bo‘ladi.
Jismoniy mehnat faoliyatida nafaqat uning kuch-quvvati, balki fiziologik 
a’zolar tizimida ham o‘zgarishlar yuz beradi. Masalan, chuqur nafas olish yoki 
chiqarish orqali ish jarayonining kechishiga olib keladi. 
Jismoniy tayyorgarlik ko‘rgan insonlarda chuqur nafas olish imkoniyati yuqori 
bo‘ladi. YUrak a’zolari tizimida ham o‘zgarishlar yuz beradi. Masalan, og‘ir 
jismoniy harakatning ko‘payib ketishi oqibatida, yurakning tez-tez urishi va qon 
bosimining ko‘tarilib ketishiga olib keladi. Bunda qondagi biokimyoviy o‘zgarishlar 

---

natijasida qand dinamikasi o‘zgarishi kuzatiladi. Jumladan, o‘rtacha og‘ir ish bilan 
shug‘ullanuvchilarda qand miqdori oshib boradi, lekin qandning ortib borishi 
miqdori kasallangan inson tuzalib ketgunga qadar muayyan vaqtgacha saqlanib 
qoladi. 
Organizmdagi quvvatning salmoqli darajada sarflanishi undagi uglevod 
zaxiralarining kamayishiga olib keladi. To‘xtovsiz jismoniy og‘ir mehnat qilish 
oqibatida sut kislotasining ko‘payishiga, qondagi gemoglabin kislorodining teriga 
o‘tish tezligining oshishiga olib keladi. SHuningdek, og‘ir jismoniy mehnat 
qiladiganlarda suv va tuz almashish jarayonlarining tezlashishiga, ter to‘kilishiga, 
bular esa buyraklar bajaradigan vazifaning engillashishiga olib keladi. 
Ammo, bunday mehnat faoliyatida organizmdagi oshqozon osti bezi ish 
faoliyatining sekinlashishiga, ovqat hazm qilinishining pasayishiga olib keladi 
hamda eshitish, ko‘rish, sezish faoliyatiga - gaz almashinuvi qisman o‘zgarishi, pulsi 
sekinlashishi, nafas olishning qiyinlashishi, miyaga ko‘p qon quyilishiga olib keladi.
Surunkali aqliy mehnat qon tomirlari, ayniqsa miya va yurak qon tomirlarining 
me’yoriy tonusining o‘zgarishiga olib keladi. Aqliy mehnat faoliyati sezgi a’zolari: 
eshitish, ko‘rish, sezishning jimjitlikda ishlashi bilan uzviy bog‘liq.
Engil jismoniy mehnat, aqliy mehnat faoliyatini qo‘llab quvvatlab turadi, og‘ir 
jismoniy mehnat esa buning aksi, jismoniy va aqliy mehnat faoliyatini to‘xtovsiz 
amalga oshirilishi inson ishlash qobiliyatining pasayishiga olib keladi.