Jaqtiliq spektrmin qurami kop tarepten geografiyahq halatqa
baylanisli boladi. Arqada jaqtiliq intensivligi kushsiz bolip, biraq
jantiliw
uzaq dawam etedi, tiykarman uzin tolqmnan ibarat
bolgan nurlardan tarqalip tiisetugm jaqtiliq listemlik qiladi,
qublada bolsa kun qisqa. Jaqtiliq intensivligi joqari, qisqa tolqmli
jaqtiliq iistemlik qiladi. Demek, arqada osimlikler uzm kun,
qublada qisqa kun sharayatinda osedi.
Har bir tiir ushm ozinin fotoperiodliq yamasa jaqtiliq dawiri
xarakterli boladi: xrizantema ushm gullew fazasma otiwde
sutkasma 14 saat 40 minut dawammda jaqtiliq kerek, eger 13 saat
50 minut dawammda qabil qilmsa gumshalar payda bolmaydi.
Fotoperiodliq
reakciya
belgili
geografiyahq
ortahqqa
iykemlesken boliwi menen birge osimliklerdin je r jiizinde
tarqaliwmda shegaralawshi faktor bolip ta esaplanadi.
Belgili
fotoperiodliq reakciyali osimlikler olarga duns kelmeytugm
jaqtiliq mugdarmda ose almaydi. Kiinnin uzmligi arqadagi uzm
kiin osimliklerinin qublada tarqaliwmda; qubladagi qisqa kiin
osimliklerdin bolsa arqaga tarqaliwma kesent beredi. Neytral
fotoperiodliq reakciyaga iye bolgan osimlikler ken tarqalgan
bolip, tropikaliq togaylardan tartip arktikaliq rayonlarga deyin
ushiraydi.
Osimliklerdin jaqtiliqqa iykemlesiwi,
osimlikler jasaytugm
ortaliqtm jaqtiliq penen tamiynleniwi jiida har turli, sebebi bizde
biyik taw, shollerdegi ей jaqtihqqa bay jaylardan tartip, juda
qarangi lingirler, suw astmdagi ortaliqlar bar. Usi sebepli
osimliklerdin jaqtiliqqa iykemlesiwide turlishe.
Geliofitlerdin ekologiyahq optimumi-jaqtiliq kop bolgan
zonaga tuwri keledi. Sciofitlerdiki bolsa jaqtiliq darejesi tomen
bolgan
jaylarga
tuwri
keledi.
Osimliklerde
jaqtiliqqa
iykemlesiwdi japiraq duzilisinde koriw miimkin: jaqtihqti
suyetugm osimliklerdin japiraqlari
jaqtiliqtan basqa tarepke
ozgerip tursa, sayada osetugm osimliklerde japiraqlar quyash
nurman maksimum darejede paydalanatugin halatta turadi. Bum
qalin bolip osetugm togaylardm tomengi yarusmda osetugm
osimlikler misalinda koriw miimkin. Olar japiraq k61emin terekler
arasinan tiisetugm kushsiz jaqtihqqa qaray qaratip aladi.
Jaqtihqti siiyetugin osimliklerde japiraqtin bet bolegi nurdi
quytariwga qolaylasqan, jiltiraq lak penen qaplaganday boladi.
Mdsclen magnoliya, lavr osimlikleri siyaqli. Basqa osimliklerde
jnpiraqlar tuksheler menen qaplangan, kserofit belgilerine iye
boladi. Epidermistegi kristallar nurdi qaytaradi.
Sayani suyiwshi
osimliklerde bunday iykemlesiwler bolmaydi.
Bularda kletka arasindagi bosliqlar lilken awizshalar tek
jupiragmm tomengi boleginde jaylasqan boladi. V.N.Lyubimenko
W
)0
tur osimlikti uyrenip usmday juwmaqqa kelgen: sayani
suyetugm osimliklerdin japiraginda xlorofill mugdari jaqtihqti
suyiwshi osimliklerge qaraganda kop, olardin reni toq jasil boladi.
Belgili ekologiyahq ortaliqta osimliklerdin jasawi, fotosintez
dawam etiwi ham organikahq zat payda qiliwi ushm osimlikler
jetkilikli darejede jaqtiliq nurin qabil qiliwi kerek. Bunin ushm
japiraqtin diizilisi ham osimlikler topannm jaqtiliqqa iykemlesiw
urxitektonikasi й
1
кеп ahmiyetke iye.
Jaqtiliq nurlarma iykemlesiwi ushm
osimlik japiragmin ishki
duzilisi, toqimalan ham basqalar lilken rol oynaydi. Bular jaqtiliq
mugdarma qarap har-qiyli jaylasadi. Belgili mugdarda jaqtihqti
qabil qiliw ushm japiraqlardm quyash nurma qaray jaylasiwi
/ariir. Jaqtiliqqa beyimlesiw osimliklerde japiraqlardm kop
qabatli jaylasiwi, yaruslap jaylasiwi. Osimliklerdin en joqari
boleginde japiraqlar vertikal formada jaylassa, ortaragmda
iyilinkirep, en tomeninde bolsa gorizontal formada jaylasadi.
Haywanlar ushm quyash nun jasil
osimlikler siyaqli zanir
t'aktorlardan biri bolip esaplanbasa da, olardin omirinde spektrdiri
jaqtiliq bolegi zanir rol oynaydi. Jaqtihqti suyiwshi haywanlarga-
lotofiller, sayani siiyiwshi haywanlarga bolsa fotofoblar dep
ataladi. Ken jaqtiliq diapozomna iykemlesken haywanlar-evrifot,
jaqtiliqqa iykemlesiw
diapozom tar bolgan haywanlarga
stenofotlar dep ataladi.
Jaqtihq haywanlar koriwi ushm zanir faktor bolip esaplanadi.
Ilaywanlarda koriwdin rawajlamwi nerv sistemasmm rawajlamwi
menen parallel halda bargan. Koriw organlarmin jetilisiwi-bul har
bir tiir jasagan belgili ekologiyahq sharayat ham jasaw ortaligma
baylanisli. Barha \ingirde jasaytugm haywanlarda,
ol jerge jaqtihq
liispegenligi sebepli, olardin koriw organlan-kozleri shala yamasa
77
toliginsha redukciyalanqan boladi. Maselen, bazi bir kozi azzi
qomzlarda.
Jaqsi koriw tek kozler jetkilikli darejede quramali duziliske
iye bolganda gana miimkin boladi. Maselen, ormekshiler 1-2 sm
qashiqliqtagi hareket qilatugin zatlardi ajiratadi. K en kolemde
koriw adamga, geypara quslarga-bayiwli, biirkit tarizlilerge tan.
Ayirnn shirqildawiq jilanlar spektrdin infraqizil nurlarm kore
alganligi sebepli, oljasm qarangida da awlaydi. Pal harreler
ultrafiolet nurlardi ajirata aladi, biraq infraqizil nurlardi ajirata
almaydi. Adamlar ushm koriw nurinin shegarasi - fiolet reninen
tartip toq qizilgasha esaplanadi.
Joqanda atap otilgenindey, jaqtiliq kopshilik haywanlar ushm
hawada bagdar aliwga jardem beredi.
Maselen pal harreler pal,
shire kop bolgan jaydi bildiriw ushm inine qaytqannan son, uzaq
muddet dawammda gir ay lamp quyash penen aziq jaylasiwma
qaray belgili miiyesh payda qilgan halda toqtaydi. Al, quslar
bolsa inlerine uship ketip baratirganda quyashqa qaray, juldizlarga
qarap bandar aladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
