Mamleketlik universiteti jumanov m. A

lgalliq, 
temperatura, 
poykiloterm,
Homoyoterm, termofil, kriojil, mezoterm, fotoperiodizm , sutkahq
rilm, sukkulent, sklerofit, psixrofitler, kriojitler, gidrofit, gigroflt,
mvzofit, kserofit, kriofit.
3.1. Jaqtiliq tin tiri organizmlerge tasiri ham ogan
organizmlerdin beyimlesiwi
Jaqtiliq - tiri organizmlerdin jer betinde tirishiligin belgilep 
beriwshi en tiykargi faktor esaplanadi. Onisiz tiri organizmler 
lirishilik ete almaydi. Jaqtiliq fizikaliq koz-qarastan alganda 
jaqtiliq dereginen shigip atirgan elektromagnit tolqmlarinan ibarat 
cnergiya turi.
Jaqtihq osimlikler ushm, birinshiden, fotosintez processin 
amelge asiriwshi tiykargi derek esaplanadi, ekinshiden ol 
transpiraciya, yagniy puwlaniwdi tezlestiredi. Ushinshiden, 
osimliklerdin osiw tezligin astelestiretugin ortaliq faktori 
esaplanadi. Lekin bul processler hamme waqitta birdey otpeydi. 
6
simlik rawajlaniw dawirinde, belgili darejede jaqtiliq ham 
qarangiliqti talap etedi. Jaqtiliq osimliklerdin osiwinde, yagniy 
kletka ham toqimalarda bolip otetugin osiw processleri ham
organlardin payda boliwma tikkeley tasir etedi.
Ultrafiolet nurlar arasinda jer betine jetip keletugm tek uzm 
tolqinli nurlar (tolqin uzinligi 290-380 nm) esaplanadi. Qisqa 
tolqin uzmligmdagi nurlar bolsa tirishilikti nabit etiwshi 
esaplamp, 20-25 km biyiklikte O
3
molekulasinan quralgan ozon 
ekrani tarepinen toliq jutiladi. Tolqin uzinligi uzm bolgan 
ultrafiolet nurlar joqari ximiyaliq aktivlikke iye. Onm ulken 
mugdan organizmler ushm ziyan bolip, aziraq mugdardagisi bolsa 
kopshilik turler ushm zanir esaplanadi.
Eger jerge kelip jetetugm quyash energiyasin 100% dep 
alsaq, onm 19% ti atmosferadan otiw waqtinda jutilip ketiledi,
71

---

34% ti kosmos kenisligine qaytanladi, tek 43% ti gana jer betine 
kelip tusedi. Osimlikler tarepinen jil dawammda ozlestiriletugm 
jaqtiliq tek gana jaqtiliq tezligine baylanisli bolip qalmastan, ol 
kunnin uzinligma da baylanisli boladi.
250-300 nm diapazondagi ultrafiolet (UFL) nurlar kushli 
bakteriocidlik tasir etedi ham adamlar terisinde raxit keselligine 
qarsi D vitaminin payda etedi; 200-400 nm uzmliqtagi nurlar 
terinin qorganiw reakciyasi bolgan adamda qarayiwdi keltirip 
shigaradi. 750 nm den joqari bolgan infraqizil nurlar issiliq 
retinde tasir etedi.
Korinerli nurlar barliq energiyanm shama menen 50% in 
iyeleydi. Adam kozi qabil etetugm korinerli radiaciya oblasti 
menen (FR) fiziologiyaliq radiaciya (300-800 nm) derlik saykes 
keledi, ol (FAR) fotosintetikaliq aktiv radiaciya (380-710 nm) 
bolip shigaratugm oblasti menen saykes keledi. Fiziologiyaliq 
radiaciyam shartli turde bir-qatar zonalarga boliwge boladi: 
ultrafiolet (400 nm den kishi), kokfiolet (400-500 nm), san-jasil 
(500-600 nm), toygm sari-qizil (600-700 nm) ham uzaq qizil (700 
nm den joqari).
Jaqtiliq jasil osimlikler ushm xlorofill diiziw, xloroplasttm 
granal strukturasm payda etiw ushm kerek; ol ustica apparati 
jum ism retlestiredi, gaz almasiw ham transpiraciyaga tasir etedi, 
bir-qatar fermentlerdi aktivlestiredi, belok ham nuklein kislotasi 
biosintezin kusheytedi. Jaqtiliq kletkamn boliniwi ham uziliwine, 
osimliktin osiw ham rawajlaniw processine tasir etedi, giillew 
ham miywelew muddetin amqlaydi, forma payda etiwshi tasir 
korsetedi. A1 jaqtiliqtm en ulken ahmiyeti - omn fotosintez 
processin amelge asinwi bolip tabiladi. Osimliklerdin jaqtiliqqa 
qatnasi boymsha tiykargi iykemlesiwshilikleri usilar menen 
baylanisli.
Fotoavtotrof 
osimlikler 
quyashtin 
nurli 
energiyasm 
paydalanip 
CO
2
ni assimilyaciyalawga uqipli. Bakterioxlorofillge 
iye purpur ham jasil bakteriyalar jaqtibqtin uzm tolqmli bolimin 
(800-1100 nm) 
jutiwga uqipli. 
Bul olarga korinbeytugin 
infraqizil nurlar waqtmda da jasaw m a mumkinshilik beredi. Suw 
otlan ham jasil osimlikler adam k
6
zi koriw diapazonma jaqm 
jaqtiliqtijutadi.
72

---

Кunnin uzmligi ekvatordan polyuslarga qaray asip baradi. 
Osimlikler qaplami ushm putkil jil dawammda qabil qihnatugin 
riuliaciya jiymdisi emes, balkim jil dawammda osimlikler osiw 
mdwsimindegi jaqtiliq mugdari ahmiyetke iye.
Osimlikler tek ozine tikkeley tiisetugm jaqtiliqtan emes, 
b;ilkim tarqaq halda tiisetugm jaqtiliqtanda paydalanadi.
Tikkeley tiisetugm quyash nurlari kobinese osimlikler ushm 
t|awipli boladi. Sebebi nurdin tasiri natiyjesinde osimlikler 
citoplazmasi ham xlorofilleri nabit boladi. Tarqaq halda tiisetugm 
jaqtiliq osimlilker tarepinen toliq ozlestiriledi. 
01
paydahraq 
bolip, onm 50-60% fotosintez processi ushm zanir bolgan kogis- 
qizil nurlardan ibarat. Tikkeley tiisetugm jaqtiliqta bul turdegi 
nurlar mugdari 30-35% ten aspaydi.
Jaqtiliq seziwshi osimliklerde japiraqlar tiykarman klirmin eh 
qawipli saatlannda radiaciyani az qabil qiliwga iykemlesken. 
Japiraqlar gorizontal tegislikke qaraganda ulken muyesh penen 
jaylasqan, japiraqlardm bunday jaylasiwm tereklerden evkalipt, 
mimozada koriwimiz miimkin, jiida kop shop osimliklerde 
ushiraydi. Maselen, jabayi lagun osimliginde hamme japiraqlan 
arqadan qublaga qaray qaratilgan. Bunm natiyjesinde tiis 
waqitlarmdagi kushli quyash nurlari az mugdarda qabil qilmadi. 
Bunday osimliklerge kompas osimlikler delinedi. Quyash jaqtiligi 
turli tolqin uzmligmdagi, turli renli nurlardan quraladi. Maselen, 
qizil, san, hawa ren, kok, kogis, fiolet ren.
Osimlikler ushm jaqtiliq spektrinin kogis-qizil, kok-fiolet 
nurlan zanir. San-jasil nurlar hammesinen de kem jutiladi. 
Infraqizil nurlar derlik jutilmaydi. Joqan temperatura sharayatinda 
infraqizil nurlar osimlikke keri tasir qiladi. Sebebi bul nurlar 
japiraq pigmentleri tarepinen jutilmastan, balkim toqimalardagi 
suw tarepinen jutiladi, bul bolsa osimlikler ushm jiida zanir: 
fotosintez natiyjesinde jutilgan jaqtiliq energiyasi ximiyaliq 
energiyaga aylanadi. Osimliklerdin osiwi, rawajlamwi ushm zanir 
esaplangan organikahq zatlar payda bohwmda qatnasadi. 
Jaqtiliqqa bolgan talabina qaray osimliklerdin tomendegi 
ekologiyahq toparlan panq qilmadi:
1. Jaqtiliqti siiyetugin osimlikler (geliofitler).
2. Sayam siiyetugm osimlikler (sciofitler).
73

---

3. Araliq osimlikler (fakultativ geliofitler).
1.