Mamleketlik universiteti jumanov m. A

2002
).
Konstituciyamn 100 - statyasina muwapiq birinshi ret qalaJ 
rayon, walayat, jergilikli 
hakimiyatlarma, aymaqliq oz 
bolimlerine qorshagan ortaliqti qorgaw isenimi berilgen. Olarda 
jasawshi xaliqti ekologiyaliq tarepten qawipsizligin tamiyinlew, 
ekonomikaliq - ekologiyaliq 
tadbirlerdi birlestiriw, hamde 
keleshek jetiskenliklerin belgilew maqsetinde tabiygiy obektlerdi 
qorgaw ilajlann tiyisli aymaqlar boymsha islep shigiw, olardan 
paydalamw, iyelew, ijaralaw mulk sipatmda beriw huqiqm 
jaratadi, qadagalaw - juwapkershilik mexanizmin rawajlandinwga 
imkaniyat beredi.
1992 jil 9-dekabrde qabil etilgen «Tabiyatti qorgaw 
haqqismda» gi mzam ekologiya tarawindagi tiykargi mzam 
esaplanadi. 01 tomendegi bolimlerdi oz ishine aladi: «Uliwma 
qagiydalar; mamleket hakimshilik ham basqanw mekemelerinin 
tabiyatti qorgawga baylamsli huqiqiy miinasebetlerin tartipke 
saliw tarawindagi wakillikleri; Ozbekistan Respublikasi xalqinm 
tabiyatti qorgaw tarawindagi huqiq ham majburiyatlan; tabiyiy 
ortaliq 
sipatm normativ tartipke saliw; 
tabiyiy resurslardan 
paydalamwdi tartipke saliw; mamleketlik ekologiya ekspertizasi; 
. ekologiyaliq qadagalaw; Tabiyatti qorgawdi taminyilewdin 
ekonomikaliq is-ilajlan; ayriqsha ekologiyaliq jagdaylar; xojaliq 
ham basqa xizmetlerge ekologiyaliq talaplar; tabiyatti qorgaw 
nizamlan buzilgam ushm juwapkershilik, tabiyatti qargaw 
larawinda daw-janjellerdi sheshiw.
449

---

Ilimiy-texnikalq rawajlaniw ham omn menen baylanisL 
tabiyiy ortaliqtin buziliwm 
qorgawdi kusheyttiriw, 
onir 
resurslaman paydalamwdi huqiqiy tartipke saliw ushm «Suw hair 
suwdan paydalamw haqqinda» (1993); «Ayriqsha qorgalatugm 
tabiyiy aymaqlar haqqinda» (1993); «Atmosfera hawasm qorgaw 
haqqmda» (1996); «Haywanat dunyasm qorgaw ham onnan 
paydalamw haqqmda (1997) ham basqa bir qansha mzamlar qabil 
etilgen. 
Bar mzamlar ham normativ huqiqiy 
hujjetler 
puqaralardm ekologiyaliq huqiqlarma ulken orm berilgen.
«Tabiyatti qorgaw haqqinda» gi mzam mazmumna - 
«mzamnm maqseti insan ham tabiyat ortasmdagi qatnaslar 
birlestirgen halda rawajlandmw, ekologiyaliq sistemalar, tabiyat 
kompleksleri ham ayirim obektlerdi qorgawdi tamiyinlewden, 
puqaralardm qolayli qorshagan ortaliqqa iye boliw huqiqma 
kepillestiriwden ibarat» dep aytip otilgen. Nizamnm 12-statyasina 
muwapiq «Ozbekistan Respublikasi xalqi oz salamatligi ham 
keleshek awladtm salamatligi ushm qolayli tabiyiy ortaliqta 
jasaw, oz salamatligm qorshagan ortaliqtin ziyanh tasirinen 
qorgaw huqiqma iye».
Sol maqsette Ozbekistan Respublikasi aymaqta tabiyatti 
qorgaw boymsha 
jamiyet sholkemlerine birlesiw, qorshagan 
tabiyiy ortaliqtin jagdayi harnde oni qorgaw bansinan korilgen is- 
ilajlar say xabarlardi talap etiw ham aliw huqiqma iye».
Demek, har bir puxara ozi jasaytugin jerlerdi ekologiyaliq 
jagdayi ham omn ozgeriwi boymsha juwapker sholkemlerden 
magliwmatlardi aliw, liyreniw ham onnan paydalamwga haqili. 
Har bir insan oz qalewi boymsha qorshagan ortaliqti qorgawga 
ulesin qosiw ushm imkaniyatma iye. Karxanalar yaki basqa 
obektler xizmeti natiyjesinde insanlar salamatligi zarurli tasir 
korsetken bolsa arza arqali, hakimiyat, basqanw ham tabiyatti 
qorgaw mekemelerinin qaran menen olardin xizmeti shekleniwi, 
toqtatip qoyiliwi yaki ozgertiliwi mumkin. 
Yuridikaliq ham 
fizikaliq shaxslar ekologiyaliq zarurli karxana xizmetin toqtatiw 
haqqmda sudta dawa menen murajaat etiwge haqili.
450

---

Zaharli shigindilardi taslaw natiyjesinde eginlerdi, baliqlardi 
nabit qiliw, tabiyiy obektlerdi buziw, jetkizilgen ziyan ushm 
karxanalar, lawazimli shaxslardan ham puxaralardan belgilengen 
lurtipte qun pulm ondiriw mumkin.
Usi nizamshiliqta tabiyattan unemli paydalamw jana, kem 
sluginli texnologiyalardi belgilew sharalarin amelge asmw 
karxanalar, mekemeler, sholkemler ham puqaralar ushm kozde 
lutilgan.
Tiykargi mzamda tabiyattan uliwma ham amawli paydalamw 
shartleri berilgen. Tabiyattan uliwma jagdayda paydalamw-tabiyat 
qoymnda dem aliw, baliq awlaw, osimlikler teriw ham basqa 
inixaralar ushm biypul, hesh qanday ruxsatnamalarsiz amelge 
asiriladi. 
Tabiyattan 
amawli paydalamwshi karxanalar, 
sholkemler ham puxaralarga islep shiganw ham ozine tan 
sholkemlerdi amelge asinw ushm tabiyiy resurslardan daramat 
alip ham amawli ruxsatnamalar tiykarmda iyelik etiwge, 
paydalanrwga yamasa ijaraga beriledi. Tabiyiy resurslardan 
paydalaniwda 
tiykargi 
principler 
belgilenedi. 
Tabiyattan 
paydalamwda ijaraga aliw, licenziya, shartnama ham basqa turleri 
bar. Tabiyattan paydalamw talap ham normalar darejesinde 
bolmasa ruxsatnamalar ham ijara shartnamalari biykar etiledi ham 
labiyattan paydalamwshi keltirgen ziyandi qaplawga majbur 
boladi.
Qorshagan ortaliq ham insan salamatligina ziyan jetkezetugin 
sholkem, ekologiyaliq nizamdi buziwshilar ushm lawazimli 
shaxslar ham puxaralar Ozbekistan Respublikasi nizamlarina 
muwapiq 
intizamli, 
puqarahq, 
hakimshilik 
ham jmayiy 
juwapkershilikke tartiliwi mumkin.
«Tabiyatti qorgaw haqqinda» gi nizammn 47-statyasma 
muwapiq tomendegi jagdaylarda:
-
tabiyatti qorgawdm standartlan, normalan, qagiydalan ham 
basqa normativ - texnikaliq talaplardi buziwda, sonday - aq 
karxanalar, imaratlar, transport qurallari ham basqa obektlerdi 
itjelestiriw, quriw, rekonstrukciyalaw, olardan paydalamw ham 
olardi qollamw waqtmda, ekologiya koz - qarasinan qawipli 
/atlardi shet ellerge shiganw ham shet ellerden alip keliwde 
ayinaqtin belgilep qoyilgan ekologiya siyimin, ekologiya
451

---

normalari, qagiydalarin buziwda;
- tabiyiy bayliqlardan oz qalewinshe paydalamwda, 
mamleket ekologiyaliq ekspertiza talaplarm onnlamaganda;
- tabiyiy resurslardan paydalanganligi ushm, qorshagan 
tabiyiy ortaligma ziyanli zatlar shigarganligi ham agizganligi, 
qatti shigmdilar jaylastaganligi, bul ortaliqti pataslaganligi ham 
ogan ziyanli tasir korsetiwdin basqa turleri ushm belgilengen 
haqmi tolewden bas tartqanda;
- tabiyatti qorgaw obektlerin quriw rejelerin, tabiyatti 
qorgawga tiyisli basqa sholkemlerdi onnlamaganda;
- qorshagan tabiyiy ortaliqti tiklew, ogan tiyetugm ziyanli 
tasir aqibetlerin saplastinw ham tabiyiy resurslardi qayta islep 
shiganw ilajlari korilmegende;
- tabiyatti qorgaw ustinen mamleketlik qadagalawdi amelge 
asmp atirgan mekemelerdin korsetpelerin onnlamaganda;
- qorgalatugm aymaqlar ham obektlerdin huqiqiy tartibin 
buzganda;
- islep shiganw ham tutmiw shigmdilann, ximiyalastiriw 
qurallarm, sonday - aq radioaktiv ham ziyanli ximiyaliq zatlardi 
saqlaw, tasiw, olardan paydalaniw, olardi ziyansizlandinw ham 
komip jiberiw waqtmda tabiyatti qorgaw talaplan buzilganda;
- qorshagan tabiyiy ortaliqti qorgaw tarawmdagi mamleket 
baqlawm amelge asinwshi lawazimh shaxslardm obektlerine 
banwga, ayirim shaxslar ham tabiyatti qorgaw jamiyetlik 
sholkemlerge bolsa huqiq ham waziypalarm amelge asmwmda 
tosqmliq qihnganda;
- qorshagan tabiyiy ortaliqtin jagdayi ham omn resurslarman 
paydalaniw haqqmda oz waqtmda ham duns xabar beriwden bas 
tartqanliqta juwapker bolgan shaxslar Ozbekistan Respublikasmin 
nizamlarma muwapiq intizamli, hakimshilik ham basqa tarawdagi 
juwapkershilikke tartiladi».
Ekologiya tarawmda nizam buziwshiliq juz bergende 
tomendegi hakimshilik jaza ilajlari qollamliwi mumkin:
1. Jariyma;
2. Hakimshilik huqiqbuzarliqti 
amelge 
asmw 
qurali 
esaplangan yaki tuwndan tuwn usmday bolgan zatti talan taraj 
etiw;
452

---

3. 
Juwapker shaxsti ogan berilgen amawli huqiqtan ( misali, 
an awlaw huqiqman) ayinw.
Ekologiya tarawindagi social qawipli, awir aqibetlerge alip 
keletugin mzam buziwshilar ushm lawazimli shaxslar ham 
puqaralar jmayiy juwapkershilikke tartiliwi mumkin.
Tabiyattan paydalamw qagiydalarin qopal buziw, qorshagan 
ortaliqtin pataslaniwi aqibetinde xaliqtm massaliq keselleniwi 
yaki nabit boliwi; haywanlar, quslar, baliqlardin qinlip ketiwi; 
suw yaki suw onnlarman paydalamw tartibin buziw; «qizil kitap» 
qa kiritilgen turlerdi nabit qiliw ham basqalar usilar qatarma 
kiredi.
Ekologiyaliq jmayat juz beriwde ayipli dep tabilgan 
shaxslarga tiykarman t6mendegi tiykargi jazalar qollaniliwi 
mumkin:
1) jariyma;
2) tiyisli huqiqtan aymw;
3) tarbiyaliq duzetiw jumislari;
4) qamaq;
5) erkinen ayinw;
6) qosimsha turde mal-mulkin talan taraj qiliw da 
qollaniliwi mumkin.
Ekologiyaliq mzam buziwshihqtin aldin aliw 
ulken 
ahmiyetke iye. Bunda xaliq arasmda zarur talim-tarbiya, ugit- 
nasiyat jumislann hamiyshe alip banw, galaba xabar qurallarmda 
bul maselelerdi jantip bariw jaqsi natiyjelerdi beredi.
Ekologiyaliq mzamshiliqti rawajlandinw, mzamlar ham 
basqa normativ hujjetlerge tiyisli ozgerisler kirgizip banw, usi 
tarawdagi jana mzamlardi qabillaw lilken ahmiyetke iye. Har bir 
puxara 6zinin ekologiyaliq huqiq ham majburiyatlarm biliwi, 
mzamlarga boysmiwi lazim.