Mamleketlik universiteti jumanov m. A

16.4. Ekologiya ham xahq-araliq birge islesiw
Jer planetasi insaniyattin uliwma jasaw omi, jalgiz uyi 
esaplanadi. 
Ekologiyaliq 
mashqalalardi 
sheshiw, 
tabiyiy 
resurslardan aqilga muwapiq paydalaniw xahq-araliq kelisim 
tiykarmda, uliwma diinya jiizlik masshtabta amelge asinlganda 
gana oz natiyjesin beriwi miimkin. Mamleketler araliq birge 
islesiwdin zariirligi planetamizda biosferanm jalgizliginan ham 
insanlardin tasiri 
hesh qanday mamleket shegaralan 
menen 
sheklenbesliginen kelip shigadi. Aqirgi jillarda insaniyatti 
tashwishke salatugm koplep regionlar ham uliwma planetaliq 
ekologiyaliq mashqalalar tek gana mamleketler ara birge islesiw 
joli menen sheshiw mumkinligi belgili bolip qaldi.
Hazirgi waqitta tabiyatti qorgaw tarawmdagi birge islesiwdin 
eki tiykargi turine ajiratiladi. 1. Qorshagan ortaliqti qorgaw ham 
resurslardan aqilga muwapiq paydalamwga qaratilgan eki 
tarepleme ham kop tarepleme shartnama ham konvenciyalar; 2. 
Xaliq-araliq ekologiyaliq sholkemler xizmeti.
Turli mamleketlerdin qorshagan ortaliqti qorgaw tarawmdagi 
xizmetin muwapiqlastmw ushm mamleketler ara shartnamalar 
ham konvenciyalar ken qollaniladi. Bunday birge islesiw daslep 
XIX - asirdin birinshi yanmmda haywanat diinyasman 
paydalaniwdi tartipke saliw bagdarmda juzege kelgen. Asirese 
koship jiiriwshi haywanlardi qorgawga lilken itibar qaratilgan. 
Tekgana baliq, kit ham basqa okean haywanlarm awlawdi tartipke 
saliw haqqmda 70 ten artiq shartnamalar, konvenciyalar bar. 
Kitlerdi awlawdi sheklewge baylamsli birinshi xahq-araliq 
konvenciya 1931-jilda diizilip, onda Antraktida atirapindagi 
suwlardan har jili 15 minnan artiq kit awlamasliq korsetilgen edi.
Ekinshi diinya juzlik unsinan keyingi waqitta tabiyatti 
qorgawga baylamsli 
300 ge jaqm turli shartnama ham 
konvenciyalar diizilgen. Olardin arasmda 1963-jili Moskvada 
diizilgen atmosfera, suw asti kosmik kemedegi yadro smawlarm 
qadagan etiw haqqmdagi shartnama j uda lilken ahmiyetke iye.
1973-jilda siyrek haywan ham osimlik tiirleri menen sawda 
etiwdi sheklew haqqmdagi (SITES) xaliq-araliq konvenciya 
duzildi.
458

---

1972-jili Stokgolmda qorshagan ortaliqti qorgaw boymsha 
otkizilgen Birlesken Milletler Sholkemi (BMSh)nin I-Uliwma 
dunya juzlik konvenciyasmda 5-iyun Xaliq-arahq tabiyatti 
qorgaw kuni dep jariyalangan. 1973-jili Londonda tenizlerdi neft 
ham basqa zaharli ximikatlar menen pataslamwmin aldm aliw 
boymsha 
xaliq-araliq 
konvenciya 
qabil 
etildi. 
1978-jili 
Ashxabatda otken Xaliq-araliq 
Tabiyatti Qorgaw Sholkemi 
(XTQSh) bas assambleyasmda Dunya juzlik Tabiyatti qorgaw 
strategiyasi qabil etildi.
1982-jil BMShda Tabiyatti qorgawdm dunya juzlik kartasi 
qabil etildi. Bul zarur hujjetlerde tabiyatti qorgawdm principleri 
ham kop jilga belgilengen tiykargi bagdarlan belgilep berilgen.
Qorshagan ortaliqqa insan tasirinin kusheyiwi 1985-jih 
Venada ozon qatlamm qorgaw konvenciyasi, 1992-jili Rio-de- 
Janeyroda Biologiyaliq kop turlilikti saqlaw, klimattm ozgeriwi, 
sholge aylamw boymsha ham basqa konvenciyalardin duziliwine 
sebep boldi.
Qorshagan ortaliqti qorgaw tarawmda birge islesiw turli 
mamleket ham mamleketlik emes sholkemler xizmetlerinde de 
amelge asmladi. Bunday birge islesiw maqsetleri, duziliwi ham 
xizmeti menen. pariqlanadi, birge islesiw xarakterine kore eki 
tarepleme yaki kop tarepleme, regional ham subregional boliwi 
mumkin.
BMSh qorshagan ortaliqti qorgaw maselelerine lilken 
ahmiyet beredi. BMShnin 1972-jilda duzilgen qorshagan ortaliq 
boymsha am aw li dasturi - YUNEP xaliq-araliq birge islesiwdi 
amelge asiriwda zarurli rol oynaydi. 
1948-jih duzilgen 
mamleketlik emes sholkem Xaliq-araliq tabiyatti qorgaw awqam 
(XTQA) juzden 
artiq
mamleketler, 300 ge jaqm milliy, 
mamleketlik ham jamiyetlik sholkemlerin birlestiredi. Hazirgi 
waqitta mamleketlik emes sholkemler xizmet korsetpekte. BMSh 
nin 
agartiwshihq, 
bilim 
ham 
sanaat maseleleri menen 
shugillamwshi sholkemi — YTJNESKO nin 14 joybarman ibarat 
«Insan ham biosfera» dasturi kop jillardan beri xaliq-araliq birge 
islesiwdi amelge asrnp atirgan en iri dasturlerden biri.
XTQA 1966-jildan xaliq-araliq «Qizil kitap» ti jariyalap 
keledi. Biologiyaliq resurslardi qorgawda omn ahmiyeti ulken.
459

---

Tabiyat ham jamiyet ortasindagi qatnaslar en kushli 
basqishina jetken hazirgi dawirde qorshagan ortaliqti qorgaw 
tarawinda 
turaqli 
xaliq-araliq 
birge 
islesiwdi 
janede 
rawajlandmw maqsetke muwapiq. Orayliq Aziyada «Araldi 
qutqanw 
xaliq-araliq 
fondi», 
Orayliq 
Aziya 
Regional 
Ekologiyaliq Orayi ham basqa sholkemler xizmet alip barmaqta.