Mamleketlik universiteti jumanov m. A

11-baptm tiykargi juwmaqlari
- biosfera-bul jer betinin tiri organizmler tarqalgan qabati 
bolip, biosferamn payda bohwmda abiotikaliq, biotikaliq ham 
noobiotikaliq basqishlarga bolinedi. Abiotikaliq basqishta (4,5-3,5 
mlrd. jil aldm) planetada tirishiliktin doreliwi ham rawajlamwi 
ushm sharayatlar jaratilgan. Biotikaliq basqishta (3,5 mlrd. jil 
aldm) daslepki tiri organizmler suw ortahgmda payda bolgan. 
Noobiotikaliq basqishtin payda boliwi 40-50 mm jil aldm 
baslangan dep shamalanadi. Bul basqishta adamlar payda bolgan;
- tiri zat - barhq tiri organizmlerdin jiyindisi. Onin 
biomassasi en kishkene boliwma qaramay kop turlilikke iye ham 
oz quramin million marte tez-tezden janalaydi. Evolyuciyaliq 
rawajlaniw dawammda tiri organizmler biosferadagi hazirgi 
jagdaylardi jiizege keltirgen;
- biosferadagi barliq ximiyaliq ozgerislerdi tiri zatlar 
basqarip turadi. Planetadagi tiri organizmler tiykargi 
5 
funkciyadan: energetikaliq, gazli, 
koncentraciya - toplaniw, 
oksidleniw ham tikleniw, destruksiya funkciyasilarinan turadi;
- noosfera konsepciyasi insan ham tabiyat birligin anlatadi. 
Jer planetasmda insan, omn jamiyeti, social-ekonomikahq 
mzamlihqlan hareket qiladi.
Qadagalaw ushm sorawlar ham tapsirmalar
1. Biosfera haqqinda taliymatqa tusinik berin.
2. V.I. Vernadskiy miynetleri ham olardin ahmiyetin 
tiisindirip berin.
3. Biosfera tiisinigi ham shegaralanna sipatlama berin.
4. Biosferada tirishiliktin payda boliwi qashan baslangan?
332

---

5. Biosferanin tiri zatlari ham olardm funkciyalari nelerden 
ibarat?
6. Geoximiyaliq cikllan ham turaqhligi degen ne?
7. Xemosintez degende neni tusinesiz?
8. Biologiyaliq zat aylams degen ne?
9. Noosfera haqqinda taliymatti tusindirip berin.
10. Biosferanin turaqhligi haqqinda tiisinik ber'n.
333

---