Mamleketlik universiteti jumanov m. A

biologiyaliq aylanistin kolemi, 
bul belgili ekosistemadagi tiri 
organizmler denesindegi ximiyaliq zatlardm mugdari menen; 2) 
biologiyaliq aylanistin tezligi, 
belgili waqitta payda bolgan ham 
shirigen zattin mugdari arqali korinedi.
Biologiyaliq zatlar aylanis tezligi qurgaqliqta jillar, on jillar, 
suwda bolsa bir neshe kun, haptege ten. Biraq kislorodsiz kukirt 
vodorodli batpaqliqlarda mm-mih jilardan da artiq. Biosferada 
ayinm elementlerdin hamme cikllari bir-birleri menen jiida 
ahmiyetli baylamsqan.
Noosfera haqqinda taliymat. 
Keyingi waqitlan adamzattm 
ozi jasap turgan ortahq penen oz-ara miinasibeti global xarakterge 
aylandi. Bul bolsa noosfera tiisiniginin payda boliwma sebep 
boldi. 
Noosfera 
grekshe «noos» - aqil, «sfera» - shar sozinen 
kelip shigip, jerdin aqilli qabigi degen manisti bildiredi. Noosfera 
atamasi ilimge Le-Rua tarepinen kirgizilgen. Keyin-ala noosfera 
koncepciyasi payda boldi. Om Teyler de Sharden rawajlandirdi.
Insan ozinin piitkil barligi dawammda biosferani kiishli 
ozgertip jiberdi. 01 Jer jiizindegi tiri janzatlardi kemeytip, 
qorshagan ortaliqti patasladi. Bunday jagdaylar biosferamn 
antropogen ozgeriwi adewir terenleskenliginen derek beredi. 
Biosfera texnosferaga aylanip barmaqta. Antropogen tasirler 
tabiyatti buzbaqta. Turlerdin jogalip ketiwi aqibetinde piitkil 
tirishilik ulken ziyan korip, destruktiv jagdayga alip keliwi 
miimkin.
324

---

Noosfera konsepciyasi insan ham tabiyat birligin anlatadi. 
Insan tur sipatmda oz maqsetlerin amelge asmwda umtiliwi, 
insannm tabiyat penen oz-ara miinasibctleri perspektivalann 
belgilewde tiykargi masele bolip qala beredi.
XX asirdin ekinshi yanminda insannm biosferadagi 
processlerge tasiri uliwma planetaliq darejege jetti ham onm 
turaqli ten salmaqli jagdayma kushli tasir korsetti. Jer jiizindegi 
ekosistemalardin 63% ten artigi ozlestirildi, ozgertildi yamasa 
buzildi. 
Planetamizda 
37% 
tabigiy 
halindagi 
saqlangan 
ekosistemalar bar ham usilar biosferadagi turaqli ten salmaqliliqti 
tamiyinlep turipti. Bunda ekosistemadagi osimlik ham haywan 
turleri jiyindisi biota biosferada sheshiwshi, tartipke saliwshi rol 
oynaydi. Ekosistemada tiri organizmler oz-ara aziqliq shinjm, zat 
ham energiya almasiw arqali tigiz baylamsqan ham ondagi turaqli 
ten salmaqliliq jagdayi gomeostazdi belgileydi. Tabiyattagi 
6zgeris yamasa keri tasir natiyjesinde qalegen bir organizm nabit 
bolsa, basqa usigan jaqm organizm omn ornm darriw iyeleydi 
ham ten salmaqliliqti saqlap turadi.
Ekosistemada organizmler qanshelli kop turli bolsa da, aziq 
turleri mol ham turlerdin ekologiyaliq omin basiw imkaniyatlan 
ken bolsa, ol sonshelli turaqli boladi. Adamzat tarepinen amelge 
asirilip atirgan ilajlar hesh qashan biosferamn oz-ozin tiklew 
qabileti ornm basa almaydi. Тек gana tabiyiy halmda saqlamp 
qalgan biota biosferamn turaqli ten salmaqliligm tiklep turiwi 
mumkin. 
Adamzattm 
bas 
waziypasi 
qorshagan 
ortaliq 
pataslamwimn aldm aliw emes, al tabiyiy biotam saqlap qaliw 
boliwi kerek.
Tabiyiy ortahq jagdaymin adamzat tasirinde ozgeriwi, janli 
ham jansiz komponentlerge kushli antropogen tasir ekologiyaliq 
mashqalalardi keltirip shigaradi. Insan xojaliq iskerliginin tabiyat 
nizamhqlanna tuwn kelmewi, biosferamn insanga keri tasiri 
ekologiyaliq mashqalalar kelip shigiwimn tiykargi sebepshisi 
esaplanadi. Jergilikli, milliy, regional ham global ekologiyaliq 
mashqalalardi ajiratiw miimkin. Tabiyiy resurslardan natuwn 
paydalaniw, qorshagan ortaliqtm pataslamwi, ekosistemalarga 
shennen tis basim aqibetinde ekologiyaliq mashqalalardin
330

---

keskinlesiwi, jergilikli, milliy, regional ham global ekologiyahq 
apatshihqlarchn kelip shigiwi sozsiz.