I мавзу: Иқтисодий ўсиш курсининг мазмуни вазифалари ва унга таъсир этувчи омиллар

3.2 У.Ростоунинг иқтисодий ўсиш модели концепцияси. 
Хорижий мамлакатлар ва Россияда ўсишнинг амалий муаммолари ва 
тарихий анализини кўриб чиққандан сўнг иқтисодий ўсиш назарияларига 
ўтамиз. Замонавий иқтисодий фанда ўсиш икки хил талқин этилади: тор ва кенг 
маънода. Тор маънода – пировард маҳсулот асосий кўрсаткичларининг ўсиши 
сифатида (ЯИМ, миллий даромад ѐки истеъмол аҳоли жон бошига). Кенг 
маънода – социал институтларда ўзгаришлар жараѐни сифатида (мулк 
ҳуқуқлари структурасида, ишлаб чиқариш ва тақсимотни ташкил этиш 
шаклларида ва ш.к.). 
Бундай ѐндашувга мувофиқ ўсиш назарияларида уч йўналиш ажратилади: 

неокейнсчилик; 

---

60 

неоклассик; 

тарихий-социологик;
Биринчи 2 та йўналиш ўсишни тор маънода таҳлил этади. Тарихий 
социологик йўналиш учун ўсишни кенг маънода кўриб чиқиш характеридир. 
Тарихий-социологик йўналишнинг етук намоѐндаларидан бири бўлиб 
1961 й. да ―Ўсиш босқичлари‖ деб номланган китобни чиқарган америкалик 
иқтисодчи ва социологик У. Ростоу ҳисобланади. У томондан баѐн этилган 
концепцияда иқтисодий ўсиш ва жамиятнинг бир босқичидан икинчисига 
тарихий ўсиши асосида учта умумлаштирувчи характеристикаларнинг 
принципиал фарқлари ѐтади: 

техник ривожланиш даражаси; 

жамғармалар меъѐри;

истеъмол даражаси; 
Бу характеристика (тавсифларнинг) ларнинг фарқланишларига мувофиқ 
ва шу билан бирга одамларнинг қизиқишларининг ўзгарувчанлигига мос 
равишда У. Ростоу ўсишнинг 5 та босқичини ажратиб кўрсатади: 
1.
(Анъанавий) синфий жамият босқичи. Бу босқич қуйидагилар билан 
характерланади: статик мувозанат ньютондан олдинги фан ва техника, аграр 
хўжалик, 
ишлаб 
чиқариш 
кучлари 
ривожланишининг 
чегараланган 
имкониятлари, иқтисодий ўсишнинг паст суръатлари сабабли даромадларнинг 
тушиши суръати нинг юқорилиги, Р. Мальтуснинг аҳоли жойлашиш 
қонунининг мувофиқ аҳоли сони ва даромадларнинг кейинчалик 
барқарорлашуви, Бу босқичда миллий маҳсулотни кенг ишлаб чиқаришга 
деярли ҳеч қандай шароитлар йўқ. 
2.
Ўтиш жамияти. Жамият ривожланишидаги бу босқич унинг статик 
мувозанат ҳолатидан силжиши учун шарт шароит яратиш билан 
характерланади. Бундай силжиш миллий даромадда жамғармалар йиллик 
нормасининг - % га ўсишида амалга ошиши мумкин. 
3.
Индустриал 
ривожланишга 
ўтиш 
босқичи. 
Бу 
босқичда 
инвеститцияларнинг миллий даромаддаги улуши 10% гача ошади. Ўсишдан 

---

61 
ташқари учунчи босқичяна икки хусусияти билан ажралади. Ҳеч бўлмаганда 
битта юқори ўсиш суръатларига эга бўлган саноат тармоғи мавжуд бўлиш, шу 
билан бирга бу тармоқни кенгайтиришга кўмаклашадиган сиѐсий ва ижтимоий 
структура бўлиши лозим. У. Ростоу бу босқични саноат революцияси сифатида 
таърифлади. У нисбатан катта бўлмаган вақт оралиғини қамраб олади: 20-30 
йил. 
4.
―Етукликка йўл‖ бу босқичнинг аналоги (ўхшаши) бўлиб
индустриал жамият ҳисобланади, унинг ривожланиши жамғариш меъѐрини 
миллий даромаднинг 20 % гача ошиши билан характерланади. Одатда бу 
босқич 60 йил давом этади. У. Ростоу бу давр бошланишини қуйидагилар учун 
ҳисоблаган:ҳолатидан силжиши учун шарт шароит яратиш билан 
характерланади. Бундай силжиш миллий даромадда жамғармалар Бу даврда 
урбанизация жараѐни ривожланади: малакали меҳнат улуши ошади, саноатни 
бошқариш малакали бошқарувчилар – менеджерлар қўлида мужассамланади. 
5.
Оилавий истеъмол босқичи. Бу босқични иқтисодиѐтдаги шундай ҳолат 
характерлайди, унда миллатнинг ишлаб чиқариш салоҳияти истеъмолчилар 
учун ишлайди, иқтисодиѐтнинг етакчи сектори сифатида эса ўзоқ муддат 
фойдаланадиган маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи тармоқлар иштирок этади. Бу 
энг ўзоқ босқичдир. У. Ростоунинг ҳисоблашича АҚШ етуклик босқичидан 
оммавий истеъмол босқичига ўтиши учун 100 йил керак бўлди. 
Ўзининг кенгроқ чиққан ―Сиѐсат ва ўсиш босқичлари‖ ишида У. Ростоунинг 
ўсишнинг олтинчи босқичи – ҳаѐт сифатини ахтариш билан чиқди. Унда 
иқтисодиѐтнинг етакчи сектори хизмат кўрсатиш соҳаси бўлиб, ижтимоий 
прогреснинг биринчи поғонасига инсоннинг маънавий ривожланиши 
кўтарилади. 
У. Ростоунинг ўсиш босқичлари назарияси ўз даврининг ижтимоий 
фанида сезиларли ҳодиса бўлди. У жамият тарихий эволюциясига янгича 
ѐндашувни ифода этиб, у социал-иқтисодий формацияларнинг марлеистик 
коцепцияси ва ХХ аср 1-бошидаги техноратик ўсиш назарияларидан кўп 
жиҳатдан фарқ қилар эди. 

---

62 
У. Ростоу моддий ишлаб чиқаришнинг ижтимоий ривожланишдаги 
етакчи ролини, унинг ишлаб чиқариш кучлари тараққиѐти билан 
шартлашганини тан олди. Шу билан бирга Ростоу ва истеъмолчиларнинг 
муносабати, 
жамғармаларнинг 
инвестицияга, 
инветицияларнинг 
эса 
маҳсулотларга айланиши билан чекланмаслигини кўрсатишга ҳаракат қилган 
бўлса, бошқа томондан – иқтисодиѐт ва жамият тарихий эволюциясининг 
умумий назариясини яратишга уринди. 
Бунга қарамасдан У. Ростоу назарияси жуда ҳам умумий характерга эга 
бўлиб кўпроқ ўсиш тарихининг даврийлигига йўналтирилган ва иқтисодий 
ўсиш манбалари ва механизми ҳақида камроқ баѐн этади. Кўпгина ғарб 
муаллифлари учун тадқиқот предмети бўлиб кенг маънодаги эмас, балки тор 
маънодаги иқтисодий ўсиш хизмат қилади. У неокейнечилик ва неоклассик 
йўналиш вакиллари томонидан ишлаб чиқилган.