O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

K o 'z n in g p ir p ir a s h i
ham him oya refleksi b o ‘lib, k o ‘zning shox 
pardasi bilan konyunktivasi ta ’sirlanganda kelib chiqadi, bu pardalar 
uch li n erv n in g a ffe re n t to la la rid a n in n e rv a tsiy a la n ad i. U lardan 
keluvchi im pulslar uzunchoq m iyada yuz nervining harakatlantiruvchi 
yadrosiga o ‘tadi (yuz nervining tolalari k o ‘zning doiraviy m uskulini 
innervatsiyalaydi), nitijada k o ‘z qovoqlari yum iladi.
Y uqorida sanab o ‘tilg a n b arch a re fle k to r a k tlard an tash q ari, 
uzunchoq m iya tevarak-atrofdagi olamda y o ‘l topish (oriyentirovka)ga 
va m u sk u lla r to n u sin i b o sh q a rish g a im kon b e ra d ig a n re fle k to r 
m exanizm larda qatnashadi. Tegishli reflekslarni yuzaga chiqaradigan 
afferent im pulslari V-XII serebral nervlar (jum ladan, v estib u ly ar 
n e r v la r ) o r q a li, s h u n in g d e k y u z , b o ‘y in , q o ‘ l-o y o q v a ta n a
m uskullarining reseptorlaridan impuls o ‘tkazuvchi spinal nervlar (orqa 
m iya nervlari) orqali keladi.
Shu tariqa uzunchoq m iyasi bilan Varoliy k o ‘prigi butun qolgan 
b u lb a r h a y v o n ta s h q i t a ’s ir la r g a ja v o b a n s p in a l h a y v o n d a n
m urakkabroq reaksiyalarni yuzaga chiqara oladi. Bu hayvonlarda 
b a rc h a a so siy h a y o tiy fu n k siy a la r m u k a m m a lro q m ark az b ilan
birlashgan va k o ‘proq koordinatsiyalangan.
0 ‘rta miya.
0 ‘rta m iyada to ‘rt tepalik yadrolari (ular S ilviy suv 
y o 'lin in g ustida qopqoq-testum sohasida jo y la sh ad i), qizil yadro 
(nucleus ruber), k o ‘zni h arakatlantiruvchi v a g ‘altak nervlarning 
yadrolari (ular Silviy suv y o ‘lining ostida, o ‘rta m iyaning m arkaziy 
qism ida) va qora substansiya- substantia nigra (o ‘rta m iya asosida) 
bor. T alam usga, katta yarim sharlarga v a m iyachaga im puls olib 
boradigan barcha k o ‘tariluvchi y o 'lla r va uzunchoq m iya bilan orqa 
m iyaga im puls yetkazib beradigan tushuvchi y o ‘llar o ‘rta m iya orqali 
o ‘tad i. U zu n c h o q m iy ad ag i k a b i, o ‘rta m iy ad a ham re tik u ly a r 
form atsiya neyronlari bor.
0 ‘rta m iya ya d ro la rin in g funksiyalari.
0 ‘rta m iya yadrolari bir 
qancha m uhim reflektor funksiyalarni bajaradi.
To ‘rt tepalikning orqa do ‘m boqlari birlam chi eshituv m arkazlari
b o ‘lib, tovush kelayotgan tom onni cham alab bilish reflekslarining 
yuzaga chiqishida: hayvonlarning q u lo g ‘ini ding qilishida, boshi va 
gavdasini yangi tovush kelayotgan tom onga burishida qatnashadi.
110

---

form a d o r s tie u Ja m
32-rasm. 
0 ‘rta miya (to‘rt tepalik sohasidan kesilgan).
0 ‘rta m iyasi b u tun qolgan h ay v o n d ag i cham alash re fle k sid a 
harakat reaksiyalari bilan bir qatorda b a ’zi vegetativ reflekslar ham 
kuzatiladi; yurak faoliyatini ritm ining o ‘zgarishi, arterial bosim ning 
o ‘zgarishi va hokazolar shu jum ladandir.
To‘rt tepalik yadrolari «soqchilik» refleksining yuzaga chiqishida 
q atn ash ad i. Bu refle k sn in g organizm u chun a h am iy ati shuki, u 
organizm ni to ‘satdan yangi ta ’siotga reaksiya k o ‘rsatishga tayorlaydi. 
Bu m urakkab refleksning m uhim kom ponenti shuki, m uskul tonusi 
q a y ta ta q s im la n a d i. B u e sa b u k u v c h i m u s k u lla r to n u si o sh ib , 
hayvonning qochib ketishiga yoki hujum qilishiga yordam beradi. 
To‘rt tep alik sohasi zararlangan kishi bexos ta ‘sirga ja v o b a n tez 
reaksiya k o ‘rsata olm aydi.
Q ora substansiya (substantia nigra) ovqat yutish va chaynash 
reflekslari kabi m urakkab aktlarning koordinatsiyalanishiga bevosita 
dahldor. Q ora substansiyaga elektr toki bilan ta ’sir etilganda ovqat

---

yutish harakatlari yuzaga chiqib, nafas olish tegishlicha o ‘zgaradi. 
Qora substansiya plastik tonusni boshqarishda qatnashadi va q o ‘l 
barm oqlarining ju d a aniq bajariladigan m ayda harakatlarini yuzaga 
chiqarishda v a binobarin, tonusning nozik boshqarilishda aham iyat 
kasb etadi, degan k o ‘rsatm alar ham bor.
Boshqa hayvonlarga nisbatan odam da qora substansiya k o ‘proq 
rivojlanganligini, aftidan, shu bilan tushuntirsa bo‘lar. 0 ‘rta m iyaning 
shu qism i (qora"substansiya) zararlanganda m uskullar tonusi oshib 
ketadi, y a ‘ni gipertonus r o ‘y beradi. Am m o, bu gipertonusni faqat 
qora substansiyaning aham iyati bilan izohlab b o ‘lm aydi, chunki u 
shikastlangan taqdirda m uskullar tonusining boshqarilishiga bevosita 
dahldor b o ‘lgan qizil yadro va retikulyar form atsiya bilan aloqasi 
uziladi.
0 ‘rta m iyasi butun turgan