Orqa m iya ildizlarining vazifalari qirqib qo‘yish ham da ta ’sir etish
usullari bilan aniqlangan va bioelektr potensiallarini qayd qilish y o ‘li
bilan tasdiqlangan. O rqa m iyaning oldingi ild izlarid a m arkazdan
qochuvchi, efferent tolalar, orqa ildizlarida esa m arkazga intiluvchi,
afferent tolalar bor. Bu orqa m iya ildizlarida efferent tolalarining
ta q sim lan ish qonuni yoki M ajandi qonuni deb a talg an (teg ish li
m ushohidani fiziolog M ajandi birinchi m arta tasvir etgan).
Baqa yoki boshqa har qanday hayvonning barcha oldingi ildiziari
bir tom onlam a qirqib q o ‘yilgach, gavdaning tegishli tom onidagi
reflektor h arakatlar y o ‘qoladi-yu, am m o sezuvchanligi saqlanadi.
O rq ad ag i ild iz la rn i q irq ib q o ‘y ish d a n k e y in h a ra k a t
q o b iliy a ti
y o ‘qolm aydi, am m o tegishli ildizlardan innervatsiyalanadigan gavda
qism larida sezuvchanlik y o ‘qoladi.
O ldingi va orqadagi ildizlarning funksional aham iyatini I.M yuler
yaqqol isbot etgan. U baqa orqa m iyasining bir tom ondagi oldingi
ildizlarini, ikkinchi tom ondagi orqa ild izlarin i (keyingi oyoqlar shu
ild izlard an in n e rv a tsiy a la n ad i)q irq ib q o ‘ydi. G avdaning oldingi
ild iziari qirq ib q o ‘yilg an to m o n id a g i oyoq sh alv irab q oidi, shu
oyoqqa ta ’sir etilganda esa gavdaning boshqa qism lari, ju m lad an
qaram a-q arsh i oyoq h a ra k atlan av erad i. O rqadagi
ild iz la r qirqib
q o 'y i l g a n ik k in c h i to m o n d a g i o y o q e s a g a v d a n in g b o s h q a
qism lariga ta ’sir etilganda harakatga keladi-yu, o 'zig a ta ‘sir etilganda
q im irla m a y tu ra v e ra d i, c h u n k i u n d a g i se z u v c h a n lik b atam o m
y o ‘qolgan edi.
Skelet m uskullarining m otor nervlaridan tashqari, boshqa va ef
ferent nerv tolalari: tom irlarni harakatlantiruvchi va sekretor tolalari,
shuningdek silliq m uskullarga boruvchi tolalar oldingi ildizlardan
o ‘tishi keyinchalik ko‘rsatib berildi. Ularning hammasi efferent tolalar
b o ‘lgani uchun bu tolalarning m avjudligi
M ajandiy qonuniga zid
kelmaydi.
Oldingi ildizlarga ta ‘sir etilganda k o ‘pincha o g ‘riq sezilishi yuzaki
q arashda p arad o k sal om ilga o ‘xshaydi. A m m o bu om il M ajandi
qonuniga zid kelmaydi, chunki orqadagi ildizlardan o ‘tuvchi tolalardan
bir qism i oldingi ildizlarga burilib, orqa m iya pardalariga boradi va
ularni sezuvchi nerv oxirlari bilan ta ‘m inlaydi. B oshqa ham m a affer
ent nervlar kabi, ular ham orqa m iyaga uning orqadagi ildiziari orqali
kiradi. O rqadagi ildizlardan bir nechtasini qirqib q o S ib va shundan
keyin tegishli oldingi ildizlarga ta ’sir etib, bunga ishonish m umkin:
ayni vaqtda
qaytar sezuvchanlik
degan o g ‘riq sezgilari kuzatilm aydi.
95
Oldingi ildizlar tarkibiga kiradigan tolalar oldingi shoxlardagi m o
tor hujayralarning, shuningdek orqa m iyaning ko 'k ra k segm enti bilan
b el sig m e n tid a g i y o n sh o x la rd a jo y la s h g a n
v a v e g e ta tiv nerv
sistem asiga kiradigan hujayralarning aksonlaridan iborat. Orqadagi
ildizlarni hosil qiluvchi tolalar um urtqalararo spinal gangliylardagi
bipolyar hujayralarning o ‘siqlaridir.
O rqa m iya ildizlaridan o ‘tuvchi tolalar o ‘zidan boshlanadigan
neyronlarning tanalari qaerda yotganligi quyidagi tajribalar bilan
a n iq la n a d i: orq a m iy a ild iz la ri q irq ib q o ‘y ila d i y o k i k u lra n g
m oddasining m a'lum bir qismiga shikast yetkaziladi, bir necha kundan
k e y in esa g is to lo g ik p r e p a r a tla r ta y y o r la b ,
n e rv to la la rin in g
ayniganligi (degeneratsiyasi) qayd qilinadi.
Orqa miyaning orqa ildizi orqa m iya tugunining pastrog‘idan qirqib
q o 'y ils a , p eriferiy ag a boruvchi to la la r ayniydi, o ‘sha tugunning
y u q orirog‘idan qirqilganda esa orqa m iyaga kiruvcbi tolalar ayniydi.
O rqa m iy a tu g u n i so h asid ag i nerv to la la ri ay n im ay d i, bu orqa
ild izlarn in g to lalari o ‘zidan bo sh lan ad ig an nerv h u jay rala rin in g
tanalari sbu yerda ekanligidan guvohlik beradi.
O ldingi ildizlarning
tolalari qaysi bosqichda qirqib q o ‘yilishidan q a t’i nazar, shu qirqilgan
joydan periferiyaga tom on ayniydi, oldingi yoki yon shoxlarga shikast
yetkazilganda bam bu tolalar ayniydi. Bu oldingi ildizlardan o ‘tuvchi
tolalar o ‘zidan boshlanadigan neyronlarning tanalari oldingi yoki yon
shoxlarda j oy lashganl igini ко ‘ rsatad i.
Orqa m iya ildizlarida im pulslarni turlicha tezlik bilan o ‘tkazuvchi
har xil (yo‘g ‘on, ingichka) nerv tolalari bor.
Orqa ildizlardagi y o ‘g ‘on (12-22
mkm)
tolalar A6 tipga m ansub
b o ‘lib, m uskul duglarining yadro xaltasidan va paylardagi G oldji
tanachalaridan keladigan afferent im pulslarni o ‘tkazuvchi y o 'lla r
h is o b la n a d i. Shu to la la r d a n o ‘tu v c h i im p u ls la r m u s k u ln in g
ch o ‘zilishiga jav o b an r o ‘y beruvchi m iotatik reflekslarni yuzaga
chiqaradi. Q ‘rtacha y o ‘g ‘onlikdagi (5-12
m km)
tolalar
A b
va A r tipga
m ansub b o 'lib , orqadagi ildizlardan o ‘tadi, u la rta g til reseptorlardan
va yadro xaltasidan chetdagi (periferiyadagi) m uskul duglarining
reseptorlaridan boshlanadi. Bunday tolalar kavak ichki azolari (qovuq,
m e d a , in g ic h k a v a y o ‘g ‘on ic h a k , t o ‘g ‘ri ic h a k v a h .k )n in g
reseptorlaridan ham boshlanadi.
A b
va A r
tipdagi afferent tolalar
m exanoreseptorlardan im puls olib keladi. Bu to lalar orqa m iyaga
kirgach, orqa ustunlarga o ‘tib orqa m iyaning yuqoriroq va pastroq
segm entlaridagi kulrang m oddada joylashgan kiritm a (kom issural)
96
n ey ro n larg a k o lla te ra lla r b erad i. B u g u ru h n in g o zg in a a ffe re n t
tolalaridan o ‘tuvchi im pulslar orqa m iyaning bir talay neyronlarini
q o ‘z g ‘ata oladi. R eseptorlardan m a’lum bir m iqdori ta ’sirlanganda,
M asalan, barm oqqa igna sanchilganda m uskullarning katta bir guruhi
shu tariqa qisqarib, q o i yoki oyoqning bukulishiga sabab b o ‘ladi.
Orqadagi ildizlarning eng ingichka (diametri 2-5
mkm)
tolalari А» tipga
m ansub b o ‘lib, term oreseptorlardan va og‘riq reseptorlardan im pulslar
olib keladi. O g ‘riq reseptorlardan keluvchi im pulslar S tipga m ansub
tolalar (m iyelinsiz ingichka tolalar) orqali ham orqa m iyaga kiradi.
O ldingi ildizlardan ham turli tipdagi efferent nerv tolalari o ‘tadi.
U larda shunday tolalar bor: 1) y o ‘g ‘on tolalar (diam etri o ‘rta hisobda
16
Do'stlaringiz bilan baham: 
