O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

mkm)
Аб m ansub b o ‘li'o, skelet m uskullarga im pulslar olib keladi;
2) ingichka tolalar (diam etri o ‘rta hisobda 8 
mkm)
A r tipga m ansub 
b o iib , m uskul dugining qisqaruvchi elem entlarini innevatsiyalaydi 
va 3) preganglionar sim patik tolalar, V tipga m ansubdir.
O rqa ildizlar qirqib q o ‘yilgach, sezuvchanlik y o ‘qolishi bilan bir 
qatorda, harakat funksiyasi ham buziladi. Orqa m iyaning barcha orqa 
ildizlarini ikkala tom ondan qirqib qo'yib (ular itning keyingi oyoqlarini 
in n erv a tsiy a la y d i), o ld in g i ild iz ia ri b e sh ik ast q o ld irilsa hayvon 
o p eratsiy ad an k ey in g i d astla b k i v a q td a shu o y o q lari b ila n y u ra 
olm aydigan b o ‘lib, qoladi. Bir necha vaqt o ‘tgach sezuvchanlikdan 
mahrum b o ‘Igan keyingi oyoqlar yana harakatga keladi-yu, bu harakat 
anorm al: shart-shurt, keskin bo 'la d i; keyingi oyoqlar haddan tashqari 
qattiq bukilib, yoziladi. B unday harakatlar 
ataktik harakatlar
deb 
a ta la d i. U la r o d a m o rq a m iy a s in in g k o 't a r i l u v c h i y o ‘lla r
shikastlanadigan kasalliklarida ham uchraydi 
(orqa miya ataksiyasi).
A v v a lo
h a r a k a t 
a p p a r a tin in g
r e s e p to r la r id a n , 
y a ’n i 
proprioreseptorlardan, shuningdek terining eksteroreseptorlaridan 
m iy a g a a f fe re n t im p u ls la r k e lm a y q o lis h i s a b a b li h a ra k a tla r 
koordinatsiyasi buziladi. H arakatning har bir muayyan paytida harakat 
apparatining holati haqida axborot kelm ay qolishi shunga sabab 
b o ‘ladiki m iy a h arak atn i kontrol (nazorat) qilish, harakat xarakterini 
baholash va biror harakatning barcha bosqichlarida unga tuzatishlar 
k iritish q o biliyatidan m ahrum b o ‘ladi. G archi efferen t im p u lslar 
m iyadan m uskullarga borib, ularni qisqartira olsa ham , bu jaray o n
nazorat qilinm aydi va boshqarilm aydi, chunki q 
aytar bog ‘lanish
y o ‘q, 
busiz esa harakatlarni boshqarish, aniq va tekis harakatlarni bajarish „ 
m um kin b o ‘lm aydi. Shuning uchun ham q o ‘l terisiga sovuq t a ’sir 
etgan yoki reseptorlarni falaj qiladigan zahar - kokain teri ichiga
97

---

k iritilg a n s e z u v c h a n lik n in g k a m a y is h i y o k i y o ‘q o lis h i, y a ‘ni 
anesteziyadan keyin q o ‘lning aniq harakatlarini talab etadigan biror 
h a ra k a tla ri, M asalan , p ian in o ch alish yo k i x at y o zish bu zilad i. 
S ezuvchanlikning y o ‘qolishi bundan tashqari, m uskul tonusining 
susayishiga sabab bo 'lad i.
O ldingi va orqa ildizlar to la la rin in g p eriferiya d a taqsim lanishi.
Ch.Sherrington ildizlam i kesib qo‘yib o ‘tkazgan tajribalarida ko‘rsatib 
berilganidek, orqa m iyaning har bir segm entidan har tom onda bittadan 
orqa ildiz b o shlanadi, shu segm ent g avdaning uchta k o ‘ndalang 
b o ‘lagi - m etam erini innervatsiyalaydi (bir m etam er orqa m iyaning 
segm entiga mos keladi, ikkinchisi uning ustida, uchinchisi ostida 
yotadi). Har bir m etam er orqa m iyaning ustm a-ust o 'tu v ch i uchta 
ildizidan sezuvchi tolalar oladi. Shu sababli bir ildiz qirqib qo'yilganda 
hayvonning tegishli m etam eridagi sezuvchanlikto‘la y o ‘qolm aydi. 
B ordi-yu, barcha orqa ildizlarining bittasidan boshqa ham m asi orqa 
m iya b o ‘ylab qirqib q o ‘yilsa, sezuvchanlik bir m etam erda emas, uchta 
m etam erda saqlanadi, shu bilan birga o ‘rta m etam erdagi sezuvchanlik 
deyarli o'zgarm ay turaveradi, q o ‘shni m etam erdagi sezuvchanlik esa 
birm uncha pasayadi. Bu m a ‘lum otlar shundan guvohlik beradiki, 
periferiyada afferent nerv tolalarining tarqalish zonalari bir-birini 
yopib o ‘tadi. B u so ‘nggi vaqtda elektrofiziologik tadqiqotlarda isbot 
etildi. C/avdan ing yonm a-yon uchta m etam eridagi teriga ta ‘sir etilgan 
hadeb bir orqa ildizda afferent im pulslar oqim i kuzatilishi o ‘sha 
tadqiqotlarda k o ‘rsatib berildi.
Rasm dagi h a rf va raqam lar orqa m iya segm entlarini k o ‘rsatadi: S- 
b o ‘yin, T-ko‘krak, L-bel, S-dum g‘aza segm entlari.
O dam te risid a g i se g m e n ta r se z u v c h a n lik in n e rv a tsiy a sin in g
taqsim lanish sxem asi k o ‘rsatilgan.
H a ra k a t siste m a sig a k e lg a n d a , se g m e n ta r in n e rv a siy a faq at 
qovurg‘a aro m uskullar uchun isbot etilgan. Q olgan m uskullar bir 
necha m etam erga m ansub b o ‘lib, bir necha ild iz d a n o ‘tuvchi toladan 
innervatsiy alan ad i.
S pinal shok.
H ayvonlar ustidagi tajribalarda orqa m iyani turli 
b o s q ic h la rd a t o ‘la y o k i q ism an q irq ib q o ‘y ib , u n in g re fle k to r 
funksiyasi o ‘rganiladi.
Sutem izuvchi hayvonlarda orqa m iyani m um kin qadar yuqoridan 
qirqib q o ‘yib (4-5 b o ‘yin segm entining r o ‘parasidan qirqib q o ‘yish 
m um kin) hayvonning uzoq vaqt om on qolishiga erishsa b o ‘ladi. Orqa 
miyani bu segm entlarining yuqorisidan qirqib qo‘yish natijasida nafas
98

---

o lish i to ‘xtab, hayvon o ‘lib q oladi, chunki bu h o ld a diafrag m a 
nervlarining orqa m iyadagi (spinal) yadrolariga nafas m arkazidan 
im p u ls la r k e lm a y q o la d i. O rq a m iy a 4 - b u y in se g m e n tin in g
p astro g ‘idan qirqib q o ‘yilsa, diafragm al tipdagi nafas olish saqlanib 
qoladi (diafragm a nervi 3 - 4 b o ‘yin segm entidan boshlanadi), shu 
sababli o ‘pka ventilyatsiyasi yetarli hajmda ro ‘y berishi mumkin. Orqa 
m iya yuqoriroqdan qirqib q o ‘yilganda faqat su n ‘iy nafas oldirish 
y o ‘li bilan hayvonni o ‘lim dan saqlab turish m umkin.