O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Shartli refleks turlari.
Organizm javob reaksiyasini chaqirayotgan 
shartli ta ’sirot turiga qarab tabiiy va sun’iy shartli reflekslar tafovut 
etiladi.
Tabiiy shartli refleks
deb, shartsiz ta ’sirotning tabiiy belgilariga, 
xossalari (masalan: go‘shtning hidiga, ko iin ish ig a va h.k.) nisbatan hosil 
b o ig a n shartli refleks aytiladi.
437

---

Sun ’ту shartli refleks
deb, shartsiz refleksga hech qanday aloqasi 
bo‘imagan ta ’sirotga (masalan: qo‘n g ‘iroq chalish va uni ovqatlantirish 
bilan mustahkamlasb) shartli refleks hosil qilishga aytiladi.
Shartli t a ’sirotni qabul q ilayotgan re sep to rlar tab iatig a qarab 
ek straresep tiv , in traresep tiv va p ro p rio resep tiv sh artli re fle k sla r 
fa rq la n a d i. 
E k s tr a r e s e p tiv s h a r tli r e fle k s la r
, ta n a n in g ta sh q i 
reseptorlariga berilgan shartli ta ’sirotga hosil qilingan shartli reflekslardir. 
Bu turdagi shartli reflekslar keng tarqalgan b o ‘iib, o ‘zgaruvchan tashqi 
muhitga m oslashishreaksiyasini ta ’minlaydi.
Intrareseptiv shartli reflekslar
intrareseptorlarning fizikaviy va 
kim yoviy t a ’sirlan ish id an hosil b o iu v c h i, g om eostaz ja ra y o n in i 
ta ’minlovchi shartli reflekslardir.
Proprioreseptiv sharti reflekslar,
tana k o ‘ndalang targ‘il muskullari 
proprioreseptorlarini qitiqlashdan hosil boiuvchi va harakat ko‘nikmasini 
ta ’minlovchi shartli reflekslardir.
B erilayotgan shartli t a ’siro tn in g tark ib ig a qarab sodda va 
murakkab shartli reflekslar aniqlangan.
Sodda shartli refleks da
shartli ta ’sir sifatida oddiy ta ’siri ovchi 
(yorugiik, tovush va h.k.) qoilaniladi. Organizm hayot faoliyatida shartli 
ta ’sir yakka, oddiy b o im asd an , balki u makon va zamondagi voqea va 
hodisalar majmui sifatida ta ’sir qiladi. Bunday paytda organizmni o ia b
turgan tashqi muhit t o i a yoki uning ayrim qism lari shartli ta ’sirot 
vazifasini o ia s h i mumkin. Bunday ta ’sirlar natijasida hosil b o ig a n
reflekslar murakkab shartli reflekslar deb ataladi.
Shuningdek, bir vaqtda va ketm a-ket m a iu m bir vaqt o ra lig id a
berilgan shartli ta ’sirotlar ta ’sirida hosil b o ig a n shartli reflekslar ham 
mavjud. Bularga mavjud va izli shartli reflekslar kiradi.
M avjud shartli refleksda
shartli va shartsiz ta ’sirotlar fazoda mos 
keladilar. M avjud shartli reflekslarning bir necha turlari bor. 
M avjud
mos keluvchi shartli refleks,
shartli ta ’sirot berilgandan 1-2 sekunddan 
so ‘ng shartsiz ta ’sirot bilan m ustahkam lanishidan hosil b o ig a n shartli 
re fle k sd ir. 
M a v ju d o rq a d a q o lg a n s h a r tli reflek s
s h a rtli t a ’sir 
b erilg an d an 5-30 sekund o ig a n d a n s o ‘ng sh artsiz ta ’siro t bilan 
m ustahkam lanadi. 
M avjud-kechikuvchi shartli refleks
shartli ta ’sirot 
uzoq vaqt yakka o‘zi ta ’sir qilgandan so‘ng (m: 3 minut) shartsiz ta ’sirot 
bilan mustahkamlanadi.
Izli sh a rti refleks -
shartli ta ’sirot to ‘xtagandan so ‘ng, ta ’sirot 
natijasida kelib chiqqan qo‘zg ‘alishlardan qolgan izlar shartsiz ta ’sirot 
bilan mustahkamlash orqali olingan shartli refleks.
438

---

Shartli ta’sirotni shartsiz ta’sir bilan mustahkamlash usuliga qarab shartli 
reflekslar birinchi va yuqori tartibli shartli reflekslar, taqlid qilish, assotsiativ 
shartli refleks va vaqtga hosil qilingan shartli reflekslarga boiinadi. Agar 
shartli ta’sir shartsiz ta’sir bilan mustahkamlanishi orqali shartli refleks hosil 
qilinsa, bunday shartli refleks