O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

birinchi tartibli shartli refleks
deb ataladi. 
Agar shartli ta’simi shartsiz ta’sir bilan emas, balki avval hosil qilingan shartli 
refleksning shartli ta’siri bilan mustahkamlash orqali shartli refleks hosil 
qilinsa, bunday shartli refleks 
ikkinchi tartibli shartli refleks
deb ataladi.
Taqlid qilish
ham shartli refleksning bir turi b o iib , to ‘da, poda b o iib
yashaydigan hayvonlarda yaxshi rivojlangan. Agar laboratoriyada bir 
guruh, maymun!arko‘z oldida bitta maymunda ovqatlanish shartli refleksi 
hosil qilinsa, «tomoshabinlar» dan birortasi olinib tajriba xonasiga kiritilib, 
birinchi bor shartli ta ’sir berilgandayoq bu m aymunda muayyan shartli 
refleks mavjud ekanligi kuzatiladi. Demak. «tomoshabin» maymunlarda 
tajribani kuzatish orqali shartli refleks hosil b o ig a n .
Assotsiativ shartli refleks-
indiferent ta ’sirlovchilarining bir necha 
bor mos kelishi natijasida kelib chiqadi, shu ta ’sirotlar bir-birini eslatadi.
I.P.Pavlov laboratoriyasida bir necha bor bir vaqtda itlar tovush va 
y o ru g iik bilan ta ’sirlashgan. Yigirma marotaba qaytarilgandang so‘ng 
bular o ‘rtasida bo g ia n ish paydo b o ig an lig i kuzatilgan. Agar y o ru g iik
yakka o ‘zi ta ’sir etilsa, it jim turgan tovush manbaiga, tovush berilganda 
esa y o ru g iik manbaiga qaraganligi kuzatilgan. Shu ta ’sirlardan biri, 
y o ru g iik k a - shartli refleks hosil qilingandan so‘ng, tovush birinchi 
marotaba berilgandayoq shu refleksni chaqirgan.
Vaqtga hosil qilingan shartli refleks.
Agar shartli ta ’sir bir necha 
bor m a iu m bir vaqt o ig a n d a n so‘ng qaytarilsa, vaqtga shartli refleks 
hosil b o iish i mumkin. N atijada vaqt o ra lig i o ig an d a n so ‘ng xuddi 
shartsiz ta ’sir berilgandek javob reaksiyasi kuzatiladi. Masalan: bir necha 
bor it har 30 m inutda ovqatlantirilsa, har 30 m inutda o‘z-o‘zidan s o ia k
ajralish reaksiyasi kuzatiladi.
Shartli reflekslam ing tormozlanishi
Shartli reflekslam ing hosil b o iis h i neyronlarning qo‘zg‘alishi bilan 
b o g iiq . Tormozlanish jarayoni odam va hayvonlami murakkab xulq- 
atvorini am alga oshirish uchun q o ‘z g ‘alish jaray o n i kabi m uhim
aham iyatga ega. Tormozlanish shartli reflekslarni tartibga solish va 
m ukam m allashtirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Torm ozlanish 
tufayli organizm uchun eng zarur eng, ahamiyatli faoliyatga e ’tibor berilib, 
qolganlari to‘xtatib qo‘yiladi (
shartsiz tormozlanish).
Tormozlanish tufayli 
shartli reflekslar uzliksiz aniqlashtirilib mukammalashtirilib o ‘zgamvchi
439

---

m uhit sharoitiga m oslashtiriladi. Shartli torm ozlanish tufayli shartli 
reflekslami nozik mexanizmi orqali organizm o‘zini ortiqcha kuchlanishdan 
saqlaydi (himoyaviy tormozlanish).
Shartli reflekslar tormozlanishining ikki guruhi mavjud:
1. 
Shartsiz-tashqi.
2. Shartli-ichki.
Shartsiz (tashqi) tormozlanish.
Organizm hayot faoliyati jarayonida 
tashqi va ichki dunyodan uzluksiz ta ’sirlarga uchraydi. Bu ta ’sirlaming 
har qaysisi tegishli refleksni keltirib chiqaradi. Agar hamma ta ’sirlarga 
organizm javob berganda uning faoliyatida hech qanday tartib b o im a s 
edi. Aslida bunday bo‘lmaydi. Shartsiz tormozlanish natijasida hozirgi 
vaqt uchun eng zarur refleks amalga oshib, qolganlari tormozlanadi. 
Shartsiz tormozlanish nerv tizimining barcha boiim larida uchraydi. Uni 
hosil qilinm aydi, u zarur refleks yuzaga kelishi bilan boshqalarni 
tormozlaydi. Shartsiz tormozlanishni «tashqi» deyilishiga sabab, uni 
keltirib chiqadigan tormozlovchi omil refleks yoyidan tashqarida b o iad i. 
Shartsiz tormozlanishni keltirib chiqamvchi ta ’sirlagichlami