H id biluv tizimining markaziy proyeksiyasi.
Hid biluv tizimining
o‘ziga xos tomoni shundaki, uning afferent tolalari talamusda kesishmaydi,
y a ’ni bosh m iyaning qaram a-qarshi tom oniga o im a y d i. Hid biluv
piyozehasidan chiquvchi trakt bir necha tutamlardan
tashkil topadi va
quyidagi oldingi miya bo‘limlariga yo‘naladi: oldingi hid biluv yadrosiga,
hid biluv bo‘rtig‘iga, prepiriform po‘stloqqa, periamigdalyar po'stloqqa
va bodo m sim o n y ad ro la r k o m p lek sin in g b ir qism iga. H id biluv
markazlarining barchasi ham hidni ajratishda ishtirok etmaydi, shuning
uchun bu markazlami assotsiativ markazlar tarzida qarash maqsadga
muvofiq b o iad i. Bu markazlar murakkab ovqatlanish, himoya, jinsiy va
boshqa refleksni yuzaga chiqaruvchi tizim lar bilan o‘zaro bogianishini
ta ’minlaydi. Hid biluv piyozchasining efferet idora etilishi ham yaxshi
oiganilm agan.
O dam larda h id b ilu v tizim in in g sezuvchanligi.
Insonlarda bu
sezgirlik juda yuqori: bitta hid biluv reseptori hid taratuvchi moddaning
bitta molekulasi asosida qo‘zg‘alishi mumkin, unchalik ko‘p b o im ag an
reseptorlaming qo‘zg‘alishi hid bilish hissini chaqirishi mumkin. Shunday
b o i s a h am , in s o n la r h id ta ra tu v c h i m o d d a h id i b o s h la n g ic h
konsentratsiyaning atigi 30-60% ini ajrata olada (ajratish b o ‘sag‘asi).
Itlarda bu k o isatk ich odamlarga nisbatan 3-6 marotaba yuqori. Hid biluv
tizimda adaptatsiya bir muncha sekin ro ‘y beradi, bu holat havo tezligiga
va hid taratuvchi moddaning konsentratsiyasiga b o g iiq b o ia d i.
Ta’m biluv tizimi.
Evolyutsiya jarayonida ta ’m bilish ovqatni iste’mol
qilish yoki qilmaslikda muhim bosqichga k o iarild i. Tibbiy sharoitlarda
ta’m bilish boshqa sensor tizimlar: hid biluv, taktil va termik sensor tizimlar
bilan birga kom binatsiyalandi. T a’m bilish xuddi hid bilish kabi
xemoresepsiyaga asoslangan. Ta’m bilish reseptorlari o g iz b o ‘shlig‘iga
tushgan oziq moddalarning xarakteri va konsentratsiyasi to ‘g ‘risidagi
axborotlarni uzatadi. Ularning qo‘z g ‘alishi miyani
turli b o iim larid a
shunday murakkab zanjir reaksiyalarini chaqiradiki, bunda yo hazm
a ’zolarini ishga tushiradi yoki organizm uchun zararli m oddalami o g iz
orqali tuflab chiqarib yuboradi.
Ta’m bilish reseptorlari.
Ta’m bilish reseptorlari tilda, halqumning
orqangi devorida, yumshoq tanglayda, bodomchalarda va kekirdak ustida
joylashgan. Ularning ko'pchiligi tilning uchida, qirg‘oqlarida va tilning
orqangi qismidajoylashadi. Ta’m biluv hujayralari kolbachasimon shaklga
ega b o iib , odamlarda uning uzunligi va kengligi 70 mkm atrofida. Ta’m
biluv hujayralari tilning shilliq qavati yuzasigacha yetib bormaydi, balki
o g iz b o ‘shlig‘i bilan maxsus teshiklari orqali bogianadi.
431
Ta’m biluv hujayralari - organizmdagi eng kam umr ko‘ruvehi epitelial
hujayralardir, o‘rtacha har 250 soatda eski hujayra yangisi bilan almashiniladi.
Har bir ta’m biluv hujayralarida uzunligi 10-20 mkm bo‘lgan 30-40 ta nozik
mikrovorsinkalar boiadi. Bu mikrovorsinkalar reseptorlar qo‘zg‘alishida
muhim ahamiyatga egadir.
Taxmin qilishlaricha, mikrovorsinkalarda faol
m arkazlar-stereospesifik qism lar b o iib , har xil m oddalam i tanlab
adsorbsiyalaydi. Oziq moddalaming kimyoviy energiyasini reseptorlar nerv
qo‘zg‘alishiga aylanish mexanizmi hali oxirigacha ochilmagan.
Ta’m biluv tizimining elektrikpotensiallari.
Hayvonlarda o ikazilgan
tajribalardan shu narsa m a iu m b o id ik i, t i l
har xil m oddalar bilan
ta ’sirlaganda (shakar, tuz, kislota) reseptorlaming summar potensialini
o ‘zgarganligi mikroelektrodlar yordamida aniqlangan. Bu potensial ancha
kech yuzaga chiqadi, ta ’sirdan so‘ng 10-15 sekund vaqt talab etiladi.
Ta'm biluv markazi va о ‘tkazuvchiyo ‘llari.
Barcha xildagi ta ’m biluv
sezuvchanlikning oikazuvchisi b o iib nog‘ora parda va til-halqum nerv
hisoblanadi. Ularning yadrolari uzunchoq miyada joylashadi. Ta’m biluv
reseptorlaridan kelayotgan ko‘plab tolalar o ‘ziga xosligi bilan ajralib
turadi, m asalan, faqatgina tuz, kislotalar va xinin ta ’siriga
im puls
razryadlarining ortishi bilan javob qaytarsa, boshqa tolalar esa faqat
shakarga reaksiya qiladi.
Ta’m biluv afferent impulslari miya o ‘zanining birlamchi tutamiga
keladi. B irlam chi tutam y ad ro sid a n ikkinchi n eyronning aksoni
boshlanadi, bu
akson talamusgacha davom etadi, bu yerdan uchinchi
neyron boshlanadi v a u ta ’m bilishning po‘stloq markazi tomon yo‘naladi.
T a ’m sezish.
Har xil odamlarda absolyut ta ’m bilishning absolyut
sezuvchanlik darajasi har xil b o ia d i, ba’zi holatda «ta’m bilish k o ilig i»
gacha boradi. A bsolyut sezuvchanlik darajasi organizmning umumiy
holatiga b o g iiq b o ia d i (ochlik, homiladorlik). Absolyut sezuvchanlik
darajasi o ‘zgarishida 2 ta xususiyatini inobatga olish kerak: ajratib
b o im aydigan ta ’m bilish hissi va ta ’mni ajrata olish, shuningdek uni his
qilish. Boshqa sensor tizimlar kabi ta ’mni qabul qilish pog‘onasi uni
sezish hissidan doimo yuqori b o ia d i.
Ta’m bilishning adaptatsiyasi.
M oddalar uzoq vaqt ta ’sir etilganida
bu moddaga nisbatan reseptorlarda adaptatsiya kuzatiladi (ta’m
bilish
hissining pasayishi). A chchiq va taxirga nisbatan shirin va s h o ig a
adaptatsiya tez ro ‘y beradi. Yana shunday almashish adaptatsiyasi ro‘y
beradiki, bunday holatda bir m odda ta ’sir etilganda, boshqa bir moddaga
b o ig a n sezgirlik susayadi. Bir qancha moddalar bir vaqtda yoki ketma-
ket berilganida ta ’m bilish kontrasti yoki aralashuvi yuz beradi. Masalan,
ach ch iq q a n isb atan org an izm n in g ad ap tatsiy asi sh o ‘rg a b o ‘lgan
sezuvchanlikni oshirib yuboradi. Bir necha xil ta’mli ovqat iste’mol qilinsa,
yangi ta ’m hissini sezish ham mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
