O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Rang sezish nazariyalari.
Rang sezish haqida turli xil nazariyalar 
bor. 
Uch kom ponentli nazariya.
Bu nazariyaga m uvofiq k o ‘z to ‘r 
pardasida rang sezadigan har xil fotoreseptorlar-kolbachalaming uch xili 
bor. G.Gelmgols, M.V.Lomonosov fikriga ko‘ra, kolbachalaming birinchisi 
qizil rangga, ikkinchisi yashil rangga va uchinchisi k o ‘k rangga sezgir 
bo‘ladi. Har qanday rang uchala rang ajratuvchi elementlarga har xil 
darajada ta ’sir etadi. Bu nazariya tajribalarda quyidagicha isbotlangan: 
odamning ko‘z to ‘r pardasiga mikrospektrofotometrik usul bilan har xil 
toMqin uzunlikdagi nurlar ta’sir etilganda, aynan bir xil kolbachalar faolligi 
o'zgargan. E.Gering tomonidan taklif qilingan nazariyaga ko‘ra, to ‘r 
pardadagi y o ru g iik n i sezadigan uchta gipotetik modda bor: birinchi oq- 
qoraga, ikkinchisi qizil-yashilga va uchinchisi sariq-ko‘k ranglarga 
sezuvchan bo‘ladi. Yorug‘lik nurlari ta ’sirida shu moddadar parchalanib, 
dissimilyatsiya nerv oxirlariga ta ’sir etadi va oq, qizil yoki sariq rang 
sezgisi vujudga keladi. Boshqa yorug‘lik nurlari o ‘sha gipotetik moddalar 
sinteziga (assimilyatsiya) sabab b o ‘ladi, shu tufayli qora, yashil va k o ‘k 
rang sezgisi kelib chiqadi.
Ketma-ket rang obrazlari.
B o‘yalgan narsaga uzoq tikilib, keyin oq 
yuzaga qaralsa, o ‘sha narsaning o ‘zi q o ‘shim cha rangga bo'yalgan 
ko'rinadi.
Rang ко ‘rlik.
Kishilarning biron rangni ajratolmaslik anomaliyasi 
daltonizm
deb ataladi. Barcha erkaklarning 8% ida bu kasallik uchraydi, 
ayollarda esa kamroq 0,5% gacha uchraydi. Daltonizm erkaklarning jinsini 
belgilab beradigan toq X-xromosomada muayyan genlaryo‘qligidan kelib 
chiqadi.
Tashxis q o ‘yishda, y a ’ni bu kasallikni aniqlashda polixrom atik 
tablitsalardan foydalaniladi. Qism an rang k o ‘rlikni 3 turi tafovut 
etiladi.
Protanopiya
deb shunday holatlarda aytiladiki, qizil rangni ajrata 
o lm a y d i, t o ‘q h av o ra n g u la r u ch u n ra n g s iz b o ‘lib k o ‘rin a d i. 
Deyteranopiyada yashil rangni to ‘q qizil va havo rangdan ajrata olmaydi. 
Tritanopiyada esa ko‘k va siyoh rangni ajrata olmaydi. Qisman rang 
k o ‘rlikning sababi uch komponentli nazariyada atroflicha yoritilgan. 
Bundan tashqari butunlay rang ko‘rlik ham uchraydi bu 
axromaziya
d eyiladi. Bu k a sa llik d a k o ‘z t o ‘r p ard asid ag i k o lb ach a apparati 
jarohatlanganda yuzaga chiqadi.
Ко ‘rish о ‘tkirligi.
K o‘rish o ‘tkirligi ko‘z ilg‘ay oladigan ikki nuqta 
orasidagi eng kichik masofa bilan belgilanadi. Sariq dog‘ning ko‘rish 
o ‘tkirligi maksimal darajada bo‘ladi. Sariq dog‘dan periferiyaga tomon
422

---

k o iis h o ik irlig i kamayib boradi. K o iis h o ik irlig i maxsus jadvallar 
yordamida aniqlanadi. Bu jadvallar bir necha qator harflardan yoki katta 
kichik chala halqalardan tashkil topadi.
Ко ‘ruv maydoni.
K o‘zni bir nuqtaga tikkan vaqtda k o iin a d ig a n
n u q talar y ig in d is i 
k o 'r u v m aydoni
deb ataladi. P eriferik k o i u v
m aydonining chegaralari perim etr asbobi bilan o ic h an ad i. Rangsiz 
narsalami k o iis h maydonining chegaralari 70° pastda, 60°yuqorida va 
90° tashqari b o ia d i. Odamning ikkala ko‘z bilan k o ‘ruv maydonlari bir 
biriga qism an m os keladi, bu esa fazoni idrok qilish uchun katta 
ahamiyatga ega.
Eshituv tizimi.
Eshituv tizimi - insonlardagi eng muhim distant sensor 
tizimlardan biri b o iib , insonlarda nutqning paydo b o iish i va shaxslaming 
o‘zaro munosabatida muhim ahamiyat kasb etadi. Akustik signallar havoni 
har xil chastota va kuchda tebratib, ikkala quloqning chig‘anog‘ida 
joylashgan eshituv reseptorlarini qo‘zg ‘atadi.
Tashqi va о 'rta quloqning tuzilishi va vazifalari.
Tashqi eshituv 
y o ii tovush tebranishlarini quloq pardasiga (nog‘ora parda) yetkazadi. 
N og‘ora parda tashqi quloqni o ‘rta quloqdan ajratib turadi, uning shakli 
ichkariga y o ‘nalgan voronkani eslatadi (0,1 m m ). N og‘ora parda tashqi 
eshituv y o ii orqali kelgan tovush to iq in larig a tebranadi.
О ‘rta quloq.
Havo bilan to ig a n o ‘rta quloqda uch xil suyakchalar 
m avjud. U lar 
bo lg 'a ch a , sandon
v a 
uzangi
deb nom lanadilar, bu 
suyakchalar nog‘ora pardaning tebranishlarini ichki quloqqa oik azad i. 
Suyakchalardan biri- bolg‘acha dastasi nog‘ora pardaga suqilib kirgan, 
b o lg ‘ac h a n in g ik k in c h i to m o n i san d o n g a b irla sh g a n . N o g ‘ora 
pardaning tebranishlari b o lg ‘acha dastasi bilan sandon o ‘s ig ‘idan 
tuzilgan richagning uzunchoq dastasiga o ia d i, shu sababli tovush 
tebranishlari amplitudasi kamayib, kuchi oshgan holda o ‘zangiga keladi. 
0 ‘zangining boshi darcha m em branasiga tarqalib turadigan yuzasi 3,2 
mm2 ga teng. N og‘ora pardaning yuzasi esa 70 mm2. N og‘ora parda 
bilan o ‘zangi yuzasining nisbati 1:22, shu tufayli tovush to iq in la ri 
oval darcha m em branasini taxminan 22 barobar ortiqroq kuch bilan 
bosadi.
Havoli muhitda yoyiladigan tovush tebranishlari eshituv suyakchalari 
orqali o iib , endolimfa suyuqligining tebranishlariga aylanadi.
O i t a quloqning ichki quloqdan ajratib turgan devorchada oval 
darchadan tashqari, yumaloq darcha ham bor. Chig‘anoq endolimfasining 
oval darcha yonida vujudga keladigan va chig‘anoq y o ila ri orqali o ig a n
tebranishlari so‘nmasdan yumaloq darchaga yetib keladi.