O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

К о ‘ruv adaptatsiyasi.
K o‘z sezuvchanligi b o sh lan g ich yoritilish 
darajasiga, y a ’ni odam yoki hayvonning ravshan yoritilgan yohud 
q o ro n g i binoda turganligiga b o g iiq . Q o ro n g i binodan y o ru g iik k a
chiqilganda avval ko‘z hech narsani k o im a y qoladi, ko ‘z sezuvchanligi 
sekin-asta kam ayadi: k o ‘z y o ru g iik k a nisbatan adaptatsiyalanadi. 
K o'zning ravshan yoritilish sharoitiga shunday moslashuvi 
yorug ‘lik
adaptatsiyasi
deb ataladi. Bunga nisbatan teskari xodisa, esa, y a ’ni 
y o ru g 1 xonadan q o ro n g i xonaga kirganda kuzatiladi, bu 
q o rong'i
adaptatsiyasi
deb yuritiladi.
Qorong‘uda turganda t o i parda sezuvchanligi dastlabki 10 daqiqada 
ko‘z sezuvchanligi 50-80 marotaba ortadi, so‘ngra bir necha soat davomida 
esa bir necha o ‘n m ing m arotabaga oshadi. Bu ja ray o n d a k o i u v
pigmentlarini qayta tiklanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Qorong‘ulikda 
kolbachalar pigmenti tayoqchalar rodopsiniga nisbatan tezroq qayta 
tik la n a d i, shuning u chun q o ro n g ‘u lik n in g b irin ch i d a q iq alarid a
420

---

adaptatsiyani kolbachalar ta’minlaydi. Adaptatsiyaning birinchi bosqichida 
k o in in g sezuvchanligida deyarli o'zgarishlar ro‘y bermaydi, buning sababi 
k o lb a ch a a p p a ra tin in g a b so ly u t se z u v c h a n lig i u n c h a lik y u qori 
emasligidadir. Adaptatsiyaning keyingi bosqichi tayoqcha rodopsinini 
qayta tiklanishi bilan bogiiqdir. Bu bosqich faqatgina qorong‘ulikda bir 
soat boigandagina o‘z nihoyasiga yetadi. Rodopsinni qayta tiklanishi 
tayoqchalami yorugiikka keskin sezuvchanligini oshiradi (100000-200000 
marotaba). Qorong‘ulikda faqat tayoqchalar sezuvchanligining ortishi, 
sal-pal yoritilgan narsalar ko‘ruv maydonining markazidan tashqarida 
boigandagina, ya’ni narsalar t o i pardaning periferik qismlariga ta’sir 
etgandagina ular k oiinadi. K o‘ruv adaptatsiyasida k o iu v pigmentlaridan 
tashqari, t o i pardaning elem entlari orasidagi o ‘zaro aloqalaridagi 
o'zgarishlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Qorong‘uda ganglioz hujayra 
reseptiv maydonining kengayishi, ya’ni bir ganglioz hujayraga ko‘proq 
fotoreseptorlar ulana olishi aniqlandi. Bu holatda fotoreseptorlaming 
konvergensiyasi bipolyar neyronlarga ortsa, o ‘z navbatida bipolyar 
neyronlarni esa ganglioz hujayralariga konvergensiyasi ortadi. Buning 
natijasida t o i pardaning periferiyasida fazoviy summatsiya hisobiga 
y o ru g iik sezgirligi qorong‘uda ham ortadi.
Y o r u g ‘lik k o h tr a s ti.
K o i u v n e y ro n la rin in g o ‘z a ro la te ra l 
tormozlanishi asosida um um iy yoki global y o ru g iik kontrasti yotadi. 
Qora fonda yotgan bir parcha kulrang q o g ‘oz yorug‘ fonda yotgan 
shunday k u lran g q o g ‘ozga n isb atan ochroq k o i i n i s h i y o r u g iik
kontrastiga misol b o ia d i. Buning sababi shuki, yorug1 fon k o ‘plab t o i
parda neyronlarini qo‘zg ‘atadi, ularning qo‘zg ‘alishi bir parcha kulrang 
qog‘oz faolligini ta ’minlovchi hujayrani tormozlaydi.
Yorug 'likning ко ‘zni qamashtiradigan darajada ravshanligi.
Haddan 
tashqari ravshan y o ru g iik ham ko‘z qamashuvi kabi noxush sezgiga sabab 
b o ia d i. Ravshanlikning k o ‘zning qam ashtiradigan yuqori chegarasi 
ko'zning dastlabki adaptatsiyasiga b o g iiq : k o ‘z qorong‘uga qancha 
k o ‘proq ad ap tatsiy ala n g an b o i s a , y o ru g iik n in g o ‘shan ch a kam
ravshanligi ko‘zni qamashtiradi. Bu ravshanlik quyidagi formula yordamida 
yechiladi: g=8Ve, bu yerda g-ko‘zni qamashtiruvchi ravshanlik, v-ko‘z 
qaysi maydonga adaptatsiyalangan b o is a o'sha maydonning ravshanligi.
Rang ко ‘rish.
Turli narsalardan sochiladigan yoki qaytadigan, to iq in
uzunligi 400 nm dan 800 nm orasidagi y o ru g iik nurlarini odam k o ia d i. 
T oiqin uzunligi 800 nm ortiq infraqizil va 400 nm dan kichik ultra binafsha 
nurlar k o ‘zga k o iin m a y d i. Oq rang bir talay ranglarning aralashish 
natijasidir.
421

---