O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Karbonsuvlar almashinuvi.
Karbonsuvlar asosan energetik material 
sifatida ishlatiladi, shuningdek plastik vazifani ham oiaydilar, glyukoza 
oksidlanganda nukleotidlar va nuklein kislotalari tarkibiga kiruvchi oraliq 
m odda pentoza hosil b o ia d i. G lyukoza ayrim am inokislotalarning 
sintezlanishi, lipidlar sintezi va oksidlanishi uchun zarurdir. Odam organizmi 
karbonsuvlarni asosan o ‘sim lik polisaxaridi - kraxm ai va hayvon 
polisaxaridi - glikogen holida iste’mol qiladiiar. Oshqozon-ichak y o iid a
ular m onosaxaridlargacha (glyukoza, fruktoza, laktoza, galaktoza) 
parchalanadilar. Monosaxaridlar, asosan glyukoza, qonga so‘riladi va 
darvoza venasi orqali jigarga keladi. Bu yerda fruktoza va galaktozalar 
glyukozaga aylanadilar. Gepatotsidlarda glyukozaning qonsentratsiyasi 
qondagi glyukoza qonsentratsiyasiga yaqin b o ia d i. Jigarga ortiqcha 
m iqdorda karbonsuvlar tushganda glyukoza fosforlanib glikogenga 
aylanadi va jigarda depo sifatida saqlanadi. Katta yoshdagi odamlarda 
glikogen miqdori 150-200 g ga teng boiishi mumkin. Oz miqdorda iste’mol 
qilinib, qondagi glyukoza miqdori kamayib ketsa glikogen parchalanib 
glyukoza hosil qiladi va qonga chiqariladi. Ovqat iste’mol qilinganda
370

---

dastlabki 12 soat va undan ham ko‘proq vaqt davomida jigarda glikogen 
parchalanishi hisobiga qondagi glyukoza konsentratsiyasi doimiyligi 
ushlab turiladi. Glikogen zahirasi sarf boigandan so‘ng gliqoneoger.ez -
laktat yoki aminokislotadan glyukoza sintezini amalga oshiruvchi fermentlar 
hosil boiishi kuchayadi. Odamlar bir sutkada 400-500 g karbonsuv iste’mol 
qiladi, shundan 350-400 g kraxmal, 50-100 g esa - mono va disaxaridlardan 
iborat. Karbonsuvlaming ortiqchasi yog‘ sifatida depoga o‘tadi.
Suv va mineral moddalar almashinuvi
Katta yoshdagi odamlar organizmdagi suv tana vaznining 75 %
ini tashkil qiladi.
Organizmdagi suv muvozanati iste’mol qilingan va 
o rg a n izm d an ch iq arib y u b o rilg a n su v lar m iq d o ri te n g lig i b ilan
ta ’minlanadi. Bir sutkada suvga b o ig an ehtiyoj 1 kg tana vazniga nisbatan 
olinganda 21-43 ml/kg (o‘rtacha 2400 ml) ga teng b o iib , ichilgan (o‘rtacha 
1200 ml), ovqat tarkibida tushgan (o‘rtacha 900 ml) va modda almashinuvi 
natijasida hosil b o ig a n (endogen suv 300 ml) suvlar hisobiga qoplanadi. 
Xuddi shimcha miqdordagi shuncha suv - siydik (1400 ml), kal (100 ml) 
tarkibida va tana yuzasidan hamda nafas y o ilarid an (900 ml) b u g ian ish
hisobiga organizmdan chiqarib yuboriladi.
Suvga b o ig a n ehtiyoj ovqatlanish tarziga bo g iiq . Asosan karbonsuv 
va y o g ‘ moddalari bilan ozuqalanib, NaCl ni kam iste’mol qilinsa suvga 
b o i a g n eh tiy o j k a tta b o im a y d i. O q silg a boy m o d d a la r b ila n
ovqatlanganda va tuzni k o ‘p iste in o l qilganda suvga b o ig a n ehtiyoj 
ortadi, chunki suv osmotik faol moddalami (mochevina va mineral ionlar) 
ekskresiya qilish uchun zarurdir. Organizmga suvning kam tushishi yoki 
uni k o ‘p miqdorda chiqarib yuborilishi degidratatsiyaga olib keladi va 
bu holat qonning quyuqlanishi natijasida gemodinamikaning buzilishiga 
sabab b o ia d i. O rganizm da suvning tan a vazniga n isb atan 20 % 
yetishmasligi o iim g a olib keladi. Organizmga suvning ortiqcha tushishi 
uning organizmdan ajralishini kamayishi suv intoksikatsiyasini keltirib 
chiqaradi. Suv intoksikatsiyasida osm olyarlikning kam ayishini nerv 
oxirlari va markazlari sezadi va hatto tom ir tortishishi holati ham kelib 
chiqishi mumkin.
Organizmda suv va mineral ionlari almashinuvi bir-birigabogiiq b oiib, 
hujayra ichi va tashida osmotik bosimning nisbiy doimiyligini saqlash 
uchun zarur. Hujayra ichida va tashqarisida N a+, K+, Ca2+ va boshqa 
ionlarning ionlarning konsentratsiyasi m a iu m darajada b o igandagina 
fiziologik jarayonlar (qo‘zg‘alish, qo‘zg ‘alishning sinaptik uzatilishi, 
m uskullar qisqarishi) amalga oshirilishi mumkin. Bu ionlar barchalari 
ovqat tarkibida organizmga tushishi zarur.

---