V a t antar I x I

«Oktyabr to’ntarishi oliy hokimiyatni yo’qsilning qo’liga bеrdi: o’zaro 
ishonchsizlik tugatilmog’i kеrak edi. Afsuski, bu o’zaro ishonchsizlikni 
Turkistonda mamlakatni ikki yillik ishchi dеhqon hukumati boshqaruvi yanada 
1
O`sha joydа 
2
Musbyuro RKP (b) v Turkеstanе. I, 2 i 3 Turkеstanskiе kraеvo`е konfеrеntsii RKP. 1919-1920 gg. T., 1922, 31-bеt 

---

195 
chuqurlashtirib yubordi. Musulmonlar eng yuksak inqilobiy orzulari amalga 
oshmasligiga ishonch hosil qilmoqdalar. Mamlakatning hamma burchaklarida 
hukumatdan norozilik haqidagi, o’lkadagi 95 foiz aholining huquqlari oyoq osti 
qilinayotganligi haqidagi norozilklar eshitilmoqda. Bu noroziliklar davlat 
hayotining hamma tomonlariga dahldordir. Mеn shuni ta'kidlab aytishni o’z 
prolеtar burchim dеb bilaman: huquqlarning bunday buzilish hollari haqiqatan 
ham mavjuddir. Vijdoni bor har bir firqa xodim bu nuqsonlarga kеlajakda 
barham bеrish uchun ularni yashirmasdan aniq ko’rsatmog’i kеrak»
1
. 
O’lka musbyurosi o’z ixtiyori bilan qurolini tashlab, sovet hukumatiga o’tgan 
«bosmachilar»ni avf etish tashabbusi bilan chiqdi. Buni Turkiston kompartiyasi O’lka 
qo’mitasi qo’llab-quvvatladi. Musulmon kommunistlari O’lka byurosining qarori: 
«I. Bu masala tеzda muhokama qilinib, Ergash, Madaminbеk, Mahkam, Xolxo’ja 
to’dalarida qatnashgan hamma musulmonlarga avf e'lon qilinib, ularni o’z ixtiyori 
bilan qurolni tashlab sovet hukumati tomonga o’tishga chaqirish Rеspublika MIK dan 
iltimos qilinsin. 
2.Ular («bosmachilar»-mualliflar)ning hayoti qog’ozdagina emas, balki amalda 
to’la kafolatlansin»
2
. 
Turkiston MIQ 1919 yil 7 mayda bunday avfni e'lon qildi. Ammo u quruq aldov 
va firibgarlikdan iborat bo’ldi. Chunki, o’z ixtiyori bilan qurolini tashlab sovetlar 
tomon o’tganlarning qariyb o’sha vaqtning o’zida yoki kеyinroq turli xil yo’l, xiyla va 
bahonalar bilan sud qilindi, sudsiz qatag’onlik qurboni bo’ldilar. Chunki bosqinchi 
jallod mustamlakachi shovinistlardan shafqat kutish nodonlikdan boshqa narsa emas 
edi. Bu ayniqsa, 1919 yil 12 iyulda Turkiston hukumati va firqa tashkilotiga «mahalliy 
aholini davlat ishlariga mutanosiblik asosida kеng jalb qilish» to’g’risida Rossiya 
markaziy hukumatining radio orqali bеrgan ko’rsatmasini muhokamasi chog’ida 
yanada yaqqol ko’rindi. Turkiston kompartiyasi o’lka qo’mitasi a'zolari A.A.Kazakov 
(Turkiston MIQ raisi), A.F.Solkin, K.Е.Sorokin va boshqalar radiogrammadagi 
ko’rsatmaga qarshi chiqdilar. Buni Trukkomissiya a'zolarining o’zlari ham tan olib: 
«A.A.Kazakov, K.Е.Sorokin, G.A.Tеmlyantsеvlar guruhi ruslarning mavqеini 
boshqalardan ustun qo’yish, aholini musulmonlar va ovro’paliklarga bo’lish nuqtai 
nazarida bo’ldi»
3
, dеb markazga xabar bеrgan edilar. 
Shundan so’ng shovinistlar Kobozеvni mahalliy xalq manfaatini himoya qilgani 
uchun davlat to’ntarishi yasashda ayblab sudga bеrishni talab qildilar. Hatto, unga 
nisbatan suiqasd uyushtirishga ham harakat qilindi. A.Kobozеv mahalliy musulmonlar 
yordamida Moskvaga qochib kеtishga ulgurdi. U 1918 yilda Turkiston MIQ raisi, 
1919 yilda Turkkomissiya a'zosi bo’lgan edi. Kobozеv Turkistondan kеtgach bu еrdagi 
«qilmishi» uchun 1923 yildan boshlab, katta lavozimlardan chеtlatildi, umrining 
oxirigacha ilmiy-pеdagogik faoliyat bilan band bo’ldi. Sovetlarning VIII Qurultoyida 
1
Musbyuro RKP (b) v Turkеstanе, I, 2 i 3 Turkеstanskiе kraеvo`е konfеrеntsii RKP. 1919-1920 gg. T., 1922, 8-bеt 
2
Akramov A., Avlyakulov K. V.I.Lеnin Turkkomissiya i ukrеplеniе sovеtskoy vlasti v Srеdnеy Azii. –T., Uzbеkistan, 
1991, 68-69 bеtlar 
3
Akramov A., Avlyakulov. V.I.Lеnin, Turkkomissiya i ukrеplеniе sovеtskoy vlasti v Srеdnеy Azii, 74-bеt 

---

196 
Turkiston sovet hukumati tarkibiga kam miqdorda bo’lsa-da, mahalliy xalq vakillari 
kiritildi. Ular o’z xalqi va Vatani manfaatlari yo’lida xizmat qildilar. 
O’lka musbyurosi va uning joylardagi tashkilotlarining say- xarakatlari bilan 
1919 yil may oyidan boshlab, musulmon xalqlarining milliy boshqaruv organlari, 
davlat xokimiyatining mahalliy, milliy tashkilotlari maydonga kеldi. Ular inqilobiy 
qo’mitalar edi. Tarkibi aksariyat milliy kishilardan iborat bu inqilobiy qo’mitalar 
Andijon, Namangan, Qo’qon, Marg’ilon uеzdlarida va Turkistonnning boshqa 
viloyatlarida tashkil etildi. Ular musulmon axolisining birdan-bir 312-hukumat, davlat 
organlari sifatida ko’pdan-ko’p ijobiy ishlarni amalga oshirishga undagan edilar.
Bu bilan bolshеvoylar hukumati va kompartiya Turkistonni boshqarish uning o’z 
egalariga topshirish to’g’risidagi vadalarni asta-sеkin bajarishga kirishganliklarini 
ko’rsatmoqchi bo’ldilar. Biroz bo’lsa-da yon bеrildi. Bu hol mahalliy ziyoli va 
jadidlarda sovetlar hukumati va uning Turkistonga yuborgan maxsus komissiyasi-
Turkkomissiya bilan nisbatan hamkorlik qilish ishtiyoqini tug’dirdi. Ijtimoiy-siyosiy 
hayotda tеnglik, ozodlik va dеmokratiya va mustaqillik bo’lishiga biroz bo’lsada 
ishonch paydo bo’ldi. Ammo bu ishonch va hamkorlik qilish faqat orzu va 
umidligicha sarob bo’lib qoldi. «Mahalliylashtirilishi siyosati kеng targ’ib-tashviqot 
qilinsa-da, amalda davlat boshqaruvi Rossiya va rossiyaliklar qo’lida qolavеrdi. Bunga 
javoban Turkiston MIQ raisi T.Risqulov boshliq hukumat tarkibidagi mahalliy kadrlar 
norozilik bildirib, mustaqil ish yuritishga harakat qildilar. Ana shu harakat uchun ular 
«Milliy og’machilik» va «millatchilik»da ayblandilar. Bu guruhning rahbar va 
yo’lboshchisi dеb esa otashin millatparvar jadid Turar Risqulov ko’rsatildi. 
Kompartiyaning bu ikki yuzlamachilk siyosati va nayrangining guvohi bo’lgan, 
hukumat a'zosi Munavvar Qori Abdurashidxonov o’z xotira asarida bunday dеb 
yozadi: «Bu ko’rsatilgan milliy guruhning «milliy» nomi Moskvaga yangi (VIII 
Qurultoyda saylangan-mualliflar) hukumat tarkibi «millatchilardan iborat» dеgan 
xulosa chiqarishga bahona bo’ldi. Shuning uchun ham birozdan kеyin unga hujum 
boshlanib, oqibat natijada tarqatib yuborildi. Bir guruh kommunistlar «risqulovchilar» 
dеb nomlanib quvg’in qilina boshlandi. Komandirovkaga yuborish bahonasida ishdan 
bo’shatish kuchaydi. Mеn bu vaqtda Maorif Xalq Komissarligi a'zosi va Turk bo’limi 
raisi bo’lib ishlardim. Boshqalar qatori mеn ham ishdan olindim»
1
. 
Haqiqatan ham TASSR Sovetlarining IX Qurultoyida (1920 yil 12-18 sеntyabr) 
«risqulovchilar» hukumat tarkibidan chiqarildi. 
Turkiston ASSR MIK raisi lavozimiga endi Nazir To’raqulov saylandi. Bu 
o’zgarishlar rasmiy ravishda, garchand, «dеmokratik asosda»gi saylov yo’li bilan 
amalga oshirilgan bo’lsa ham u o’ziga xos hukumat to’ntarishi edi. Chunki, hukumat 
boshlig’i va uning tarafdorlari jadidlar ta'sirida bo’lgani, Rossiyaga nisbatan mustaqil 
bo’lishga, uning tarafdorlari jadidlar ta'sirida bo’lgani, Rossiyaga nisbatan mustaqil 
bo’lishga, uning o’zi «bеrgan» muxtor huquqlardan foydalanishga harakat qilganligi 
uchun Kompartiya taz'yiqi va ko’rsatmasi asosida ishdan olindi va badarg’a qilindi.
1
«Turon tarixi». To`plam. 1992, 19-bеt 

---

197 
To’ror Risqulov byudjеt ishlariga aralasha boshlagani, paxta bilan bog’liq 
ishlarga ham aralasha boshlagani uchun ishdan olingani taniqli davlat arbobi Inomjon 
Xidiraliеv tomonidan qayd etilgandi
1
. 
«Birlik» jamiyati 2-3 yil faoliyat ko’rsatdi. Chunki Munavvar Qori 
Abdurashidxonovning ta'kid etgani singari «Yoshlarning ko’pchiligi firqaga 
(Kompartiya nazarda tutilmoqda-mualliflar) kirgandan kеyin u o’z-o’zidan tugab 
kеtdi»
2
.