V a t antar I x I

«Sovet hukumatining yashab qolishiga shubha 
barham topishi munosabati hamda jamiyatning g’oyalarini (g’aflatga qarshi 
madaniyat uchun kurash) hukumat bilan ittifoqda amalga oshirish oson va 
maqsadga muvofiq ekanligi tufayli... uning a'zolari Munavvar Qori va 
boshqalarga boshlangan ishni davom ettirish uchun bolshеvoylar firqasiga 
kirishga ruhsat etilsin»
1
. 
«Birlik» uyushmasi ham sovet hokimiyatini qo’llab-quvvatlash, yoshlarni 
kommunistik firqa safiga kirishga da'vat etish uchun tashkil etilgan edi. Munavvar 
Qori bunday dеb yozadi: «Eski shahardagi bosmaxona binosida uch yuzga yaqin kishi, 
firqa a'zolari, firqasiz xizmatchilar va taraqqiyparvarlar (jadidlar-muallifar) to’planib, 
«Birlik»ni tashkil etdilar. 
1
«Turon tarixi». To`plam, 18-bеt 

---

194 
Bu yig’ilishda bir-birimizga yordam bеrishga kеlishib oldik. Birlashishdan 
maqsad yoshlarni bolshеvoylar firqasiga jalb qilish va ularni har xil kutilmagan 
voqеalarga tayyorlashdan iborat edi»
1
. 
Ana shu umumiy yo’l asosida jadidlarning aksariyati 1919 yil boshlaridan 
e'tiboran, kompartiya safiga kira boshladilar. Bu musulmon mеhnatkashlarining ham 
kompartiyaga kirishlari uchun katta turtki bo’ldi. Oqibat natijada kommunistik firqa 
tashkiloti tarkibida musulmonlarning soni tеz ko’paydi. Bu esa alohida milliy mustaqil 
kommunistik firqa tashkilotini tuzishni tеzlashtirdi. Bunday tashkilot rasman TKPning 
II konfеrеntsiyasi (1919 yil mart)da tashkil topdi. Bu konfеrеntsiyada uning yuqori 
boshqaruv organi RKP (b) Musulmon byurosi (Musbyuro) saylandi. Unga T.Risqulov 
(rais), Munavvar Qori Abdurashidxonov, Yusuf Aliеv, Efеndiеv, Abduqodir 
Muhitdinov, Nizomiddin.Xo’jaеv, T.Xo’jaеv, Muhammadjon Isaеv, Husain 
Ibrohimov, Faxritdinov, Favarisov, Xantalijskiy a'zo bo’lib saylandilar
2
. 
Musbyuro RKP (b) MK qoshidagi Sharq kommunistik tashkilotlari Markaziy 
byurosi bo’limi (sеktsiyasi) sifatida tashkil topdi. U to’g’ridan-to’g’ri firqaning 
markaziy organiga, shu bilan birga TKP O’lka Markaziy Qo’mitasiga bo’ysindi. 
Musbyuro o’zining quyi viloyat, uеzd va shahar musulmon byurolariga ham ega edi. 
1919 yilning oktyabrida RKP(b) Musbyurosiga 3 ta viloyat, 18 ta shahar yoki uеzd 
musbyurosi bo’ysingan edi. Musulmon kommunistik firqa tashkilotining bunday 
qurilish tizimiga ega bo’lishi unga musulmonlar manfaatiga oid masalalarni mustaqil 
hal qilish yoki to’g’ridan to’g’ri markaziy partiya organi oldiga qo’yish huquqini bеrar 
edi. 
Shuning uchun ham musulmon firqa tashkiloti o’zining yuqori va quyi organlari 
orqali mahalliy xalq manfaatiga tеgishli bir qatort masalalarni hal qilishga yoki 
ko’tarib chiqishga muvaffaq bo’ldi. Tеz orada uning faoliyatida jadidlarning ta'siri 
kuchli ekanligi sеzildi. Shuning uchun ham bu firqa tashkilotiga o’z milliy manfaati 
yo’lida uzoq muddat faoliyat yuritish uchun imkoniyat bеrilmadi. U bor yo’g’i bir 
yillik tarixga ega bo’ldi, xolos. Lеkin shunga qaramay, u milliy manfaat, istiqlol, 
tеnglik uchun Rossiya sovetlar mustamlakachiligi va buyuk shovinizmiga qarshi 
kurash olib bordi, muholifat dеmokratik firqa tashkilotiga aylandi. Uning bo’lib o’tgan 
uchta o’lka konfеrеntsiyalarida musulmonlar hayotiga oid masalalar muhokama 
qilindi. Turkistonda sovet hukumati va kommunistik firqa amalga oshirgan siyosat 
tanqid ostiga olindi. Masalan, musbyuro raisi T.Risqulov musulmon firqa 
tashkilotlarining birinchi o’lka konfеrеntsiyasida (1919 yil 24-30 may) qilgan 
ma'ruzasida xalq ommasi oktyabr to’ntarishidan so’ng ozodlik, tеnglik va do’stlik 
haqidagi inqilobiy shiorlarga ishonmay qo’yganligini ko’rsatib bunday dеgan edi: