367
hajmgacha oshirish uchun tashqi samaralarni ichki samaraga aylantirish
(transformatsiya qilish) kerak.
Tashqi samaralarni ichki samaraga aylantirish uchun xususiy chekli harajatlarni
(va mos holda chekli yutuqni) ijtimoiy chekli harajatlarga (chekli yutuqlarga)
yaqinlashtirish lozim.
Ushbu muammoni yyechish uchun soliqlardan va
subsidiyalardan foydalanish
A.S.Pigu tomonidan taklif qilingan.
Tartiblashtiradigan soliq — bu salbiy tashqi samaraga ega bo‗lgan iqgisodiy
ne‘matlarni ishlab chikarishga qo‗yiladigan va xususiy chekli harajatni ijtimoiy
chekli harajatgacha ko‗taradigan soliq.
Demak, yuqoridagi misolda soliq, u tashqi chekli harajatga teng bo‗lsa, ya‘ni
T= MES bo‗lsa, bozor muvozanatini samarali muvozanatga yaqinlashtiradi:
MSB= MSC
Tartiblashtiruvchi subsidiya — bu ijobiy tashqi samaraga ega bo‗lgan iqtisodiy
ne‘matlarni ishlab chiqaruvchilarga va iste‘mol qiluvchilarga beriladigan subsidiya
bo‗lib, u xususiy chekli yutuqni ijtimoiy chekli yutuqda yaqinlashtiradi.
Agar tashqi chekli yutuqga teng bo‗lgan subsidiya (S = MEV) talabalarga yoki
ilmiy xodimlarga berilganda edi, u talabalarning ta‘lim xizmatiga talabini va ilmiy
izlanuvchilarni ilmiy izlanishga talabini MSB= MSC tenglikni ta‘minlaydigan
darajagacha oshirgan bo‗lar edi. Lekin, tartiblashtiruvchi soliqlar va subsidiyalar
tashqi samara bilan bog‗lik muammolarni to‗lik yyechishga yordam bera olmaydi,
nima uchun deganda, amaliyotda chekli yutuq va chekli harajatlarni aniq xisoblash
juda qiyin bo‗lsa, ikkinchidan, ular yetkazadigan zarar miqdorini ham hisoblashda
juda katta qiyinchiliklar mavjud.
Tashqi samara muammosini yyechishning yangi yo‗li R.
Krouzning ilmiy
izlanishlari bilan bog‗lik. R.Krouzning fikricha, ushbu muammo tomonlar uchun
umumiy muammo bo‗lib, uning yechilishi ikkala tomonning birgalikda
mas‘uliyatli harakat qilishi bilan bog‗liq
368
Bu yerda e‘tibor ikki tomondan qaysi biri ko‗proq, qaysi biri kamroq
yo‗qotishiga
berilmasdan, ikkala tomondan mumkin bo‗lgan jiddiy yo‗qotishni
oldini olishga berilishi lozimligi ko‗rsatilgan.
A.S.Pigu tomonidan taklif qilingan yechimda alternativ harajatlar prinsipidan
foydalanilmagan va huquqiy omilga e‘tibor berilmagan.
Krouzning ijtimoiy harajatlar bilan bog‗lik ishlarini umumlashtirib uni
Dj.Stigler degan olim ―Krouz teoremasi‖ deb atadi. Krouz teoremasiga ko‗ra, agar
barcha tomonlarning mulkiy huquqlari yaxshi aniqlangan bo‗lsa, transaksion
harajatlar nolga teng bo‗lsa, pirovard natija (ishlab chiqarishqiymatini
maksimallashtiruvchi) mulkchilik huquqini taqsimlashdagi o‗zgarishlarga bog‗lik
emas (agar daromad samarasi e‘tiborga olinmaganda).
Teoremadagi asosiy
mazmun Dj.Stigler fikriga ko‗ra kuyidagicha ―Mukammallashgan raqobat bozorda
xususiy va ijtimoiy harajatlar bir-biriga teng‖.
Krouz tashqi samara bilan bog‗liq; yo‗qotishlarni hisobga olish mas‘uliyatini
o‗z ichiga oluvchi narx belgilash tizimi bilan ushbu mas‘uliyatni e‘tiborga
olmaydigan narx belgilash tizimini bir-biri bilan taqqoslab, quyidagi fikrga keladi,
ya‘ni, agar katnashuvchilar tashqi samara muammosini harajatlarsiz birgalikda
kelishib olsa (kelishish bilan bog‗liq, transaksion harajatlar nolga teng bo‗lsa), u
holda
raqobatlashgan
bozor
sharoitida
ishlab
chiqarish
qiymatini
maksimallashtirish mumkin bo‗lgan maksimal natijaga erishish mumkin.
Krouz quyidagi misolni keltiradi. Bir-biri bilan qo‗shni bug‗doy yetishtiruvchi
va qoramollarni boquvchi fermerlar joylashgan. Mol boquvchi fermer vaqti-vaqti
bilan mollarini qo‗shni fermer yerlariga qo‗yib yuborib, uning bug‗doylarini
payhon qilib turadi. Ko‗rinib turibdiki, bu yerda tashqi samara (eksternal samara)
mavjud. Krouz ko‗rsatganki, bu muammo davlatning aralashuvisiz ikkala
fermerning kelishuvi asosida yechilishi mumkin.
Agar mol boqvchi ikkinchi fermerga keltirgan zarari uchun mas‘uliyatni his
qilsa, u ikki variantda yo‗l tutishi mumkin: yo mol
boquvchi etkazgan zararini
qoplaydi, yoki u ushbu yerni fermerdan ijaraga oladi (ijara haki to‗lab, agar
bug‗doy ekuvchi fermer ham yerni ijaraga olgan bo‗lsa, unda yuqoriroq ijara haqi
369
to‗lab) pirovard natija ikkala holda ham bir xil bo‗lib, ishlab chiqarishqiymatini
maksimallashtirishga olib keladi. Agar yetkazilgan zarar uchun mas‘uliyat
sezilmasa tashqi samara vujudga keladi.
Transaksion harajatlar nol bo‗lganda fermerlarda o‗zaro kelishish uchun
iqtisodiy rag‗batlantirish mavjud bo‗ladi, nima uchun deganda, ikkala tomon ham
o‗z
daromadlarining
o‗sishidan
va
ishlab
chiqarish
qiymatini
maksimallashtirishdan manfaatdor. Lekin, transaksion
harajatlar hisobga olinsa,
yukoridagiday samarali natijaga erishmasligi mumkin. Bu yerda transaksion
harajatlar, ya‘ni axborot olishni qimmatligi, sud ishi harajatlari, kelishuv
harajatlari, kelishuv bilan bog‗liq yutuqdan oshib ketish mumkin.
Bunga yarasha
yetkazilgan zararni hisoblashda ham qiyinchiliklar tug‗iladi (bittasi yetkazilgan
zararni boshqa tomonga qaraganda katta baholashi mumkin). Ushbu farqlarni
hisobga olib, Krouz teoremasiga daromad samarasi degan so‗z kiritilgan. Bitta
tomon yetkazilgan zararni ikkinchi tomonga nisbatan yukqori baholasa kelishish
qiyin.
Eksperemental izlanishlar
natijasi shuni kursatadiki, Krouz teoremasi
kelishiladigan tomonlar cheklangan, ikkita yoki uchta bo‗lgandagina o‗rinli.
Tomonlar soni oshgan sari transaksion harajatlar oshib boradi va ushbu harajatlarni
nolga tengligi to‗g‗risida faraz o‗z kuchini yo‗qotadi.
Krouz teoremasi amaliy iqtisodiy hayotda muhim rol o‗ynamoqda, undan atrof-
muhitni ifloslantirishga qarshi davlat siyosatini va strategiyasini ishlab chiqishda
keng foydalanilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: 
