Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

tranzistor
deb 
ataladi. Tuzilishi va ishlash usuliga qarab tranzistorlar 
bipolyar
va 
unipolyar
bo‘ladi. 
Bipolyar 
tranzistorning 
ishlashi 
p-n 
o‘tish 
hodisasiga, 
unipolyar 
tranzistorining ishlashi esa, bir turdagi o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan yarim 
o‘tkazgichning o‘tkazuvchanligini elektr maydoni yordamida boshqarishga 
asoslangan. 
Bipolyar tranzistor yarim o‘tkazgich monokristallida ikkita p-n o‘tish 
sohasini hosil qilish asosida yasaladi. Uni o‘tkazuvchanligi almashib keladigan 
3 ta sohaga ajratish mumkin. Agar monokristallning elektron o‘tkazuvchanlik 
hajmi ikki yonidan kavak o‘tkazuvchanlik hajmi bilan chegaralangan bo‘lsa, 
hosil bo‘lgan yassi tranzistor 
p-n-p
turdagi tranzistor deyiladi. Aksincha, kovak 
o‘tkazuvchanlik qismi ikkita elektron o‘tkazuvchanlik soha orasida bo‘lsa, 
n-p-
n
turdagit tranzistor hosil bo‘ladi. Kontakt sohasi kichik bo‘lsa nuqtaviy 
tranzistorlar hosil bo‘ladi. 3.1.4-rasm.

---

154 
3.1.4-rasm. p-n-p va n-p-n turdagi tranzistorlar. 
Triodning o‘rta kontaktiga nisbatan chap yondagi kontaktiga kichik (voltning 
bo‘laklariga teng) musbat, o‘ng yondagi kontaktiga esa, katta (bir necha o‘n 
voltgacha) manfiy kuchlanish berilgan deb xisoblaylik. Soddalashtirish uchun 
elektr maydon faqat p-n o‘tishlar sohasidagina mavjud deb olamiz. Bunday 
ulashda chap tomondagi p-n o‘tishning potensial t o‘sig‘ i kichrayib, o‘ng 
tomondagi p-n o‘tishniki ortadi.
Shuning uchun kovaklar faqat chap tomondagi p-n o‘tishdan o‘ta boshlaydi. 
Chap tomondagi p
-
sohadan o‘rtadagi n -
sohaga o‘tgan kovaklarning bir qismi 
bu sohadagi elektronlar bilan rekombinasiyalashadi. Qolgan qismi esa, o‘ng 
tomondagi p-n o‘tishga etib keladi. p-n o‘tish maydoni ularga tezlantiruvchi 
ta’sir k o‘rsatadi. Shuning uchun kavaklar katta tezlik bilan harakat qiladilar. 
Bunda hosil b o‘lgan tok foydali tok bo‘lib, uning kattaligi chap yonidagi p-
sohadan n-sohaga o‘tadigan kavaklarning miqdoriga va ularning n-sohadagi 
yashash vaqtiga bog‘liq bo‘ladi. Agar kavaklarning n-sohani bosib o‘tish vaqti 
ularning yashash vaqtidan kichik bo‘lsa, o‘ng yonidagi p-n o‘tishga etib 
keladigan kavaklar soni etarlicha ko‘p bo‘ladi. Chunki juda oz qismi n-
sohadagi elektronlar bilan rekombinasiyalashib 
u
lguradi. (Kavaklarning uchib 
o‘tish vaqtini qiskartirish uchun n-sohaning qalinligi etarlicha yupqa qilib 
yasaladi). Shunga ko‘ra foydali tokning kattaligi, asosan, chap yondagi p-n 
o‘tishda hosil bo‘ladigan kavak tokining kattaligi bilan belgilanadi. 
Ta’kidlash kerakki, tranzistorning p-n o‘tishlarida kavak toki bilan bir 
qatorda elektron toklari ham mavjud bo‘ladi. Chap yondagi p-n o‘tishning 
elektron toki chap va o‘rta sohalar orqali o‘tib, o‘z yolini yopadi. U o‘ng 

---

155 
yondagi p-n o‘tish orqali o‘tmagani uchun hech qanday foyda keltirmaydi. 
O‘ng yondagi kuchlanish teskari ulangan (yopiq) p-n o‘tishning elektron toki 
esa, katta ta’sirga ega. Uni tranzistorning teskari toki deb ataladi. 
To‘g‘ri o‘tish asosida ishlovchi chap tomondagi p-n o‘tish