Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

12 – jadval. Sho’rlanmagan yerlar uchun qochirish normalari,m 
Yerlar 
Тuproqlar 
Yengil 
o’rta 
Og’ir 
Yaylov (o’tloq) 
Ekinzor (donli, texnika ekinlari) 
Bog’ va chorbog’lar
0,3 – 0,5
0,5 – 0,7 
0,8 – 1,0 
0,4 –0,6 
0,6 – 0,8 
0,9 – 1,0 
0,5 – 0,7 
0,7 – 0,9 
1,0 – 1,2
Markaziy Osiyoda, Janubiy Qozog’iston va Kavkazda o’rtacha va
sho’rlangan yerlarda zax qochirish normalari oshiriladi (13 - jadval). 
27-
расм 
28-
расм 
28-расм 

---

Sizot suvi minerallashgan rayonlarda zax qochirish normasi qishloq xo’jalik
yerlarining qaytadan sho’rlanishiga yo’l qo’ymaydigan miqdorda qilib belgilanadi. 
13 – jadval. Sho’rlanmagan yerlar uchun zax qochirish normalari, m 
 
Тuproqning suv singdiruvchanligi 
Ekish oldidan 
Yilning issiq
davridag 
III – IV
VII - VIII 
Yengil 
O’rtacha 
Og’ir 
1,3 – 1,5 
1,5 – 1,7 
1,7 – 1,9 
1,8 – 2,3 
2,2 – 2,5 
2,4 – 3,0 
Zax qochirish normasi Z kapillyar ko’tarilish balandligi h
Q
dan kam bo’lgan
taqdirda tuproqning ustki qatlamlarda sho’rlanish protsessi avj oladi. Ba’zi bir
melioratorlar
a
h
Z
K


bo’lishi kerak deb hisoblaydilar, bunda
a
- ildiz tarqalgan
tuproq qatlami. 
O’rta Osiyo tuprqlari uchun kapillyar ko’tarilish balandligi 2,5 – 3,5 m ga teng, 
g’o’za ildizlari tarqalgan tuproq qatlami qalinligi
м
a
7
,
1
5
,
1


, ko’p yillik ekinlarning
ildiz tarqalgan qatlami – 2 - 2,5m . Agar ana shu mulohazalarga amal qilinadigan
bo’lsa, zax qochirish normasini 4 – 5 m gacha oshirishga to’g’ri keladi. Biroq bunday
zovurni barpo qilish qiyin va zararlidir. Zovurdan foydalanish tajribasining
ko’rsatishicha, sug’oriladigan rayonlarda sizot sathining kritik chuqurligiga asoslanib,
ancha kamroq zax qochirish normasi bilan kifoyalanish mumkin. A.N.Kostyakov O’rta
Osiyoning lyossimon qumoq tuproqlari uchun quyidagi kritik chuqurliklarni tavsiya
etadi:
Sizot suvlarining minerallanishi, g/l
7,0 5,0 3,0 1,5 
Sizot suvlarining qritiq chuqurligi, m 
3,5 3,0 2,2 1,5 
Ko’pchilik olimlar (V,A,Kovda, B,V,Fyodorov, N,A,Besednov, D,M,Kats, 
V,R,Volobuyev, A,P,Vavilov va boshqalar) o’rtacha va kuchli darajada sho’rlangan
qumoq tuproqli yerlar uchun zax qochirish normasini yoki kritik chuqurlikni – 2 – 2,5
m atrofida qabul qilishni tavsiya etadilar.
Sho’rlanishga moyil bo’lgan O’rta Osiyo tekisliklari uchun zovurlar chuqurligining
chegaraviy kattaligi (2,5 – 3,5 m) quyidagi formula asosida aniqlanadi:

h
H
H
t
Н
З
ЗОВ



min
.
.
(4.1) 
bu yerda: 
ЗОВ
t
- gorizontal zovur yotqizish chuqurligi, m 
Hz.n.
- zax qochirish normasi yoki sizot suvlarning kritik chuqurligi; 
H
min
– oxirgi (qoldiq) bosim, m 
h
°
- suv to’lish chuqurligi (29- rasm). 

---

Biroq Хorazmdagi tajribaning ko’rsatishicha, ayrim xollarda, gidromorf tuproq – 
meliorativ rejimini va minerallashgan suvlar ustida chuchuk sizot suvlar yostig’ini
vujudga keltirishda zovur chuqurligini kritik chuqurlika asoslanib hisoblangan
chuqurlikdan pasaytirish xojati yo’q ekan. Bunday holda sizot suvlar sathining
shunday rejimi o’z kuchini saqlaydiki, unda KZТ ning o’rtacha uzunligi yetarli
darajada bo’lganligi tufayli minerallashgan sizot suvlarning sathi muntazam pasaya
boradi (yoyilib ketadi). 
Sho’r yuvish maqsadida sug’orish rejimi, tuproqning drenajlanganligi, yetarli
miqdordagi suv chiqarib yuboruvchi tarmoq va suv qabul qilgichning mavjudligi
chuchuq suv yostig’ining muntazam ravishda yangilanib turishiga yordam beradi.