Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan

 
3 soniyalik fakt
 
 
Zarrachalar o‘zi xuddi 
siyosatchilardek tutadi: 
siz ularni qanchalik 
siquvga olganingiz sari, 
ular o‘z pozitsiyasini 
shunchalik tez 
o‘zgartiradi.
Aloqador mavzular: 

 
Shryodinger 
tenglamasi
 
(39-sahifa). 

Dirak tenglamasi
 
(56-sahifa) 

 
Feynman 
diagrammalari
 
(65-sahifa).
Mulohaza uchun 3 
daqiqa: 
 
Noaniqliklar tamoyili 
tufayli zaryadlangan 
zarrachalar tezlatkichi - 
Katta Adron Kollayderi 
singari ulkan ilmiy 
tajriba qurilmalarini 
barpo etishga to‘g‘ri 
keladi. Proton 
o‘lchamlaridan ham 
minglab marotaba kichik 
masofalarda 
zarrachalarning o‘zini 
qanday tutishini 
tekshirish uchun, o‘sha 
zarrachalar oqimining 
xona haroratidagi 
energiyasidan trillionlab 
marta kuchliroq energiya 
miqdori beriladi. 
Zarrachalarni tezlatish 
uchun ham juda ulkan 
inshootlar quriladi.
Biografiyalar uchun
3 soniyadan: 
Ervin 
Shryodinger
(1887-1961) 
Avstriyalik fizik. 
Verner 
Geyzenberg
(1901-1976) 
Noaniqliklar tamoyilini 
shakllantirgan nemis 
fizigi. 
Kvant zarrachasining 
fazodagi vaziyatini 
(koordinatasini) 
qanchalik aniqlikda 
o‘lchasak, ayni 
damda, uning 
impulsini shunchalik 
noaniqlikda 
o‘lchaymiz va 
aksincha.

---

---

To‘lqin funksiyasi kollapsi
To‘lqin funksiyasi ko‘rinishidagi Shryodinger 
tenglamasi orqali biz kvant sistemasining muayyan 
holatdagi ehtimoliyligini taxmin qilish imkonini bera 
oladi xolos. O‘lchashlar esa kvant sistemasining o‘zi 
qanday holatda ekanini aniq aytish imkonini beradi. 
Aftidan, o‘lchash aktining o‘zi boshqa ehtimolliklarni 
istisno qilib qo‘yadi. Aynan shu narsa to‘lqin 
funksiyasining kollapsi deyiladi. Mazkur kollapsning 
qay tarzda ro‘y berishi o‘lchashlarning qanday 
amalga oshirilishiga bog‘liq. Kvant nazariyasining 
endi-endi oyoqqa turib kelayotgan paytlarida fizika 
sohasida faoliyat yuritgan olimlar ichida, o‘sha 
paytlar ushbu masala yuzasidan muayyan falsafiy 
tortishuvlar yuzaga kelgan edi. Aslida ilm-fan borliq 
haqidagi bilim va ma’lumotlarni obyektiv ravishda, 
asl mohiyatiga ko‘ra ochib beradi deb ishoniladi. 
Kvant fizikasi bilan yuz berayotgan holatda esa, 
o‘rganilayotgan jarayon natijasi (obyektning holati) 
uni o‘rganish aktining o‘ziga bog‘liq bo‘ladi. 
«O‘lchash muammosi» deb yuritiladigan ilmiy 
masalaning mohiyati ana shunda. Shunday ekan, 
to‘lqin funksiyasi kollapsi aslida nima o‘zi? 
Shunchaki matematik rasmiyatchilikmi, yoki, u 
haqiqatan ham borliqda mavjud, real narsami? 
Umumqabul qilingan «Kopengagen izohi»ga ko‘ra, 
kuzatuvni 
amalga 
oshirmaguncha 
sistemaning 
holatini aniqlab bo‘lmaydi. Ba’zi olimlarning fikriga 
ko‘ra, to‘lqin funksiyasi kollapsi bu shunchaki 
illuziya; ehtimollikning turli ehtimoliy natijalari esa 
boshqa-boshqa olamlarda amalga oshadi. Boshqa bir 
olimlar esa to‘lqin funksiyasi kollapsini gravitatsiya 
kuchi ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan qandaydir real 
jarayon deb hisoblaydilar.
 
3 soniyalik fakt
 
 
To‘lqin funksiyasi 
kollapsi superpozitsiyani 
yo‘qqa chiqaradi va 
kvant sistemasining 
holatini aniq holga 
o‘tkazadi.