Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

ўқув фаолиятида
муҳим роль ўйнайди ва уни 
кучайтирувчи ижобий хусусиятга эга бўлган ва ижтимоий гностик эҳтиѐжлар 
алоҳида аҳамият касб этади; шахсни камол топтириш жараѐнида ҳукмрон 
мавқеини эгаллайди. Уларнинг туркумига билимларга бўлган эҳтиѐж, жамиятга 
фойда келтиришга интилиш, умумбашарий ютуқларга эришишга интилиш 
кабилар киритилади. 
Инсон ҳаёти ва фаолиятининг ижтимоий шароитларида аниқланувчи 
ташқи манбалар.
Бундай манбаларни талабчанлик, орзу (кутиш) ва 
имкониятлар ташкил қилади. Жумладан, талабчанлик инсонга фаолият ва хулқ-
атворнинг муайян турини ҳамда шакли (кўриниши)ни баҳш этади. Мазкур 
ҳолатни қуйидаги мулоҳазалар ѐрдамида изоҳлаш мумкин: ота-она боладан 
овқатни қошиқда ейишни, стулда тўғри ўтиришни, «раҳмат» дейишни талаб 
қилса, ўқув муассаси тингловчи ѐки талабдан белгиланган вақтда дарсга етиб 
келишни, ўқитувчиларга қулоқ солишни, берилган вазифаларни бажаришни 
қатъий белгилайди. Жамият эса ўз фуқароларига хулқ, феъл-атвор орқали 
маълум ахлоқий нормалар ва қоидаларга риоя қилишни, шахслараро муомалага 

---

142 
киришиш шакллари (воситалари)ни эгаллашни ҳамда аниқ вазифаларни 
бажаришга амал қилишларини ўргатади. 
Психология фанининг терминлари моҳиятида орзу ва интилиш 
жамиятнинг шахсга нисбатан муносабатининг ифодаланиш механизми ѐтади. 
Этнопсихологик стереотипларда уйғунлашган хулқ-атвор белгилари ва фаолият 
шакллари ўзига хосдир. Одатда, одамлар бир ѐшли бола тик юриши керак, деб 
ҳисоблайдилар ва улар бу туҳфани боладан кутганлиги туфайли унга алоҳида 
муносабатда бўладилар. Психологияда кутиш тушунчаси талабдан фарқли 
ўлароқ, фаолият юзага келиши учун умумий замин яратади. 
Имкониятлар маълум фаолиятнинг кишилар иродаси билан боғлиқ 
(ирода ҳаракати (кучи), сифати, принципи) объектив шарт-шароитларни ўзида 
акс эттиради. Агар одамларнинг шахсий кутубхонаси адабиѐтларга бой бўлса, 
уларнинг ўқиш имконияти юқори даражага кўтарилади. Кишиларнинг хулқ-
атвори психологик нуқтаи назардан таҳлил қилинганда, кўпинча уларнинг 
объектив имкониятларидан қилиб чиқади. Агар боланинг қўлига тасодифан 
биология китоби тушиб қолса, унинг шу предметга нисбатан қизиқиши ортиши 
кузатилади. 
Шахсий манбалар
– одамларнинг қизиқишлари, йўналганлиги ва 
дунѐқарашларининг жамият билан муносабатини акс эттиришдан иборат. 
Инсон фаоллигининг манбаи – қадрият орқали ифодаланиб, шахс мавқеи 
(роли)да ўз аксини топади.