Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

Таълим 
олувчиларнинг 
онглилиги 
ва 
фаоллиги
приниципи 
ходимларнинг ўз қобилиятларини такомиллаштириб боришлари, билим 
олишларини фаоллаштириш, психологик тайѐргарлик бўйича машғулотларга 
қизиқишларини барқарор шакллантиришга қаратилган онгли фаолиятини 
таъминлашдан иборат. Машқ қилувчи нимани ва қандай тартибда бажариш 
кераклигини аниқ тушуниб олиши зарур. Бунда ҳаракатни эгаллаш суръатлари 
ва даражаси ҳамда амалиѐтда топшириқни бажариш самарадорлиги ошади. 
 
Тайѐргарлик кўришнинг осонлиги 
принципи психологик тайѐргарликни 
ходимларнинг зарур билим ҳамда талаб этилаѐтган кўникма ва уқувларни ўз 
ақлий ва жисмоний кучларини муайян даражада зўриқтириш эвазига онгли 

---

132 
равишда ўзлаштира олишлари учун қулай тарзда ташкил этиш ва ўтказишни 
талаб этади.
Касбий психологик тренингни самарали ташкил этишнинг муҳим 
шартларидан бири ходимларнинг ўз имкониятларини, касблари учун муҳим 
шахсий хислатларининг ривожланганлик даражасини билишларидир. Бу эса 
ходимга тайѐргарлик дастурини тўғри белгилаш, ўз кучини керакли йўналишда 
жамлаш имконини беради. Бу борада ходимга ўз психологик имкониятларини 
яхшироқ билиш имконини берадиган муайян оддий психодиагностик 
усуллардан фойдаланиш катта ѐрдам бериши мумкин.
 
3-§ Касбий кўникма ва малакалар амалий ўқитишнинг асосий 
негизи сифатида 
 
Психология фанида ―ҳаракат‖ тушунчаси таҳлил қилинганида, у мотор 
(жисмоний) ҳаракат, сенсор (ҳиссий) ҳаракат ва марказий қисмга ажратилади. 
Шунга мувофиқ равишда ажратилган таркиблар ҳаракатни амалга ошириш 
жараѐнида белгиланган топшириқларни ижро этиш, назорат қилиш ва 
бошқариш билан шуғулланади. Ҳаракатларни ижро этиш, назорат қилиш ва 
бошқаришда қўлланиладиган йўл-йўриқлар унинг усуллари дейилади. 
Одатда ҳаракатларнинг англанган ѐки англанмаган тарзда амалга 
оширилиши кузатилади. Ҳаракатни бажаришда онгнинг борган сари камроқ 
иштирок этиши туфайли ишни амалга ошириш автоматлаша бошлайди, айрим 
майда чуйда қисмларга нисбатан эътибор (назорат) камаяди. Шунинг учун 
инсон фаолиятида мақсадга йўналтирилган саъи-ҳаракатларни ижро этиш ва 
бошқаришнинг муайян даражада автоматлашуви 
малака
дейилади. Айнан шу 
боис ҳаракатларни бошқариш билан саъи-ҳаракатларни бошқариш айнан бир 
нарса 
эмас, 
албатта. 
Чунки 
саъи-ҳаракатларнинг 
юксак 
даражада 
автоматлашуви унинг ўз таркибидаги ҳаракатни онгли равишда идора қилиш 
билан уйғунлашиб кетади. Патологик ҳолатлардан ташқари, барча фаолият 
турлари 
онг 
билан 
бошқарилиб 
туради. 
Ҳаракат 
таркибларининг 
автоматлашуви: 
биринчидан,
онгли равишда йўналтирилган объектни 

---

133 
алмаштиради; 
иккинчидан,
ҳаракатнинг умумий мақсадлари, унинг ижро 
этилиши шарт-шароитлари, натижаларини назорат қилади; 
учинчидан,
уларни 
баҳолашни 
онгнинг тасарруфи
доирасига киритади. 
Малаканинг тузилиши.
Ҳаракатнинг қисман автоматлашуви туфайли 
унинг тузилишида айрим сифат ўзгаришлари юз беради ва улар қуйдагилардан 
ташкил топгандир: 
Биринчидан,
саъй-ҳаракатларнинг ижро этилиши усуллари ўзгаради. 
Бунда бир қатор содда ҳаракатлар ягона жараѐнга (таркибга) кирувчи баъзи 
содда ҳаракатлар ўртасида тўсиқ ва узилиш рўй бермаган битта мураккаб саъи-
ҳаракат ўзаро бир-бирига қўшилиб кетади, ортиқчалари эса бартараф этилади. 
Иккинчидан,
ҳаракатни сенсор (ҳиссий) назорат қилиш усуллари 
ўзгаради. Кўриш органи орқали саъй-ҳаракатлар амалга ошишини назорат 
қилиш кинестетик (мушаклар ѐрдамида ҳаракат) назорат билан алмашади.
Учинчидан,
ҳаракатни марказдан туриб бошқариш усуллари ўзгариб 
боради. Диққат ҳаракат усулларини идрок этишдан ҳоли бўлиб, у ҳаракат 
вазияти ва натижасига қаратилгандир. Топшириқ ечимлари, ақлий фаолият 
жараѐнлари тезкорликда, ҳамкорликда бажарила бошлайди.
Малакани шакллантиришда бажарилаѐтган ҳаракатларнинг нутқ 
фаолиятида сўз билан ифодаланиши ва ҳаракатнинг тимсолини хаѐлда 
мужассамлаштирилиши муҳим аҳамият касб этади. Ана шу йўсинда инсоннинг 
малакаси автоматлашган онгли хатти-ҳаракат сифатида шаклланади. Малакани 
шакллантириш механизми, принципига усул ва воситаларини танлаш 
хусусиятига алоҳида эътибор бериш унинг муваффақиятини таъминлайди. 
Бунинг учун қуйидагиларга аҳамият бериш мақсадга мувофиқ: а) усулларни 
танлаш; б) ҳаракатда онг назорат функциясини камайтириш; в) мақсадни 
равшанлаштириш, г) шарт-шароитни тасаввур этиш; д) малакани 
шакллантириш моделини хаѐлда яратиш ва ҳоказо. 
Психология фанида малакани шакллантиришнинг асосий босқичлари 
схемаси ишлаб чиқилган, бунда асосий эътибор малаканинг хусусиятига, 
мақсадига, ҳаракатни бажариш усулларига қаратилади. Шунингдек, 

---

134 
малакаларнинг ўзаро таъсири муаммосига алоҳида аҳамият берилади, чунки 
инсон малакалар тизимига амал қилган ҳолда янги малакани ўзлаштиради. 
Олдин эгалланган малака, кейингисининг таркиб топишига ѐрдамлашади, гоҳо 
унга халақит бериши ҳам мумкин. Ҳаракатнинг автоматлашуви унинг мақсади, 
объекти, вазияти ва шарт-шароитлари билан белгиланади. Ҳаракатнинг 
муваффақияти, самарадорлиги кўп жиҳатдан сенсор назорат ҳамда унинг янги 
шароитга кўчишига боғлиқ. 
Малакаларнинг 
нотўғри 
(тескари) 
кўчирилиши 
интерференция 
ҳодисасини вужудга келтиради. Фаолият кўникма, малака, усул, ҳаракат, саъи-
ҳаракат, операция каби таркибий қисмлар туфайли муайян натижага эришади, 
моддий ва маънавий билимларни вужудга келтиради. 
Психологик маълумотларнинг кўрсатишича, фаолият шахслараро 
муносабатлар тизими тариқасида, ҳамкорлик тарзида намоѐн бўлади. 
Фаолиятда инсон шахси (унинг хусусиятлари) акс этади. Онг билан фаолият 
бирлиги принципига асосланиш орқали шахс камол топади, шахслараро 
муносабат амалга ошади, ижтимоий тажрибалар ўзлаштирилади, шахс ўзаро 
таъсир ѐрдамида ижтимоийлашади. Инсон шахсининг шаклланиши ўйин, 
таълим, меҳнат, спорт ва бошқа фаолият турларида амалга ошади. Ҳаракат 
туфайли фаолиятни амалга ошириш жараѐни юзага келади, хулқ-атвор, 
муомала (коммуникация) воситасида эҳтиѐж, истак, ижтимоий талаблар 
қондирилади, турли ахборотнинг ўзлаштирилиши натижасида шахс таркиб топа 
бошлайди. 
1.