Iqtisodiy ta'limotlar

16.2. T.Veblen g`oyalari 

Veblen 
iqtisodiy 

jarayonlarni 
shakllangan 
an'analar sifatida tahlil etadi. Ana shunday an'anaviy 
harakatlantiruvchi kuchlar qatoriga ota-onalar his-
tuyg`usi, usta instinkti, ya'ni yaxshi ishlashga intilish, 
ilmga chanqoqlik, sof qiziquvchanlik kiritiladi. Uning 
fikricha, dastlabki instinkt avval oilaga g`amxo`rlikda 
namoyon bo`ladi, keyinchalik esa jamiyat va butun in-
soniyatga bo`lgan g`amxo`rlikka aylanib boradi. Darv-
inizm (biologik) g`oyalari iqtisodiyotga tadbiq etiladi. 
Veblen "Bekorchi sinflar nazariyasi" ("Теория праздного класса") 
kitobida quyidagilarni yozadi: "Jamiyatdagi odamning hayoti boshqa 
turdagi hayot kabi mavjudlik uchun kurashdir va demak, tanlanish va mos-
lashish jarayonini aks ettiradi. Jamiyat strukturasining evolutsiyasi institut-
larning tabiiy tanlanish jarayonidir". Darvinning tabiiy tanlanish ta'limoti 
ijtimoiy xodisalarga mexanik ravishda ko`chiriladi. Insonning ongli hara-
katiga 
yetarlicha 
baho 
bermasdan, 
odamlarning 
yurish-turishi 
g`ayriixtiyoriy saboqlar, instinkt, fe'l-atvor va odatlar orqali tushuntiriladi. 
Jamiyat rivoji biologik qonuniyatlar bilan bir xil deb qaraladi, proletari-
atnig sinfiy kurashi inkor qilinadi, markscha inqilobga darvinistik evolyu-
sionizm qarama-qarshi qo`yiladi. 
U zamonaviy industrial texnokratik konsepsiyalar asoschisi bo`lib 
hisoblanadi. Industriya olamiga alohida e'tibor beriladi va unga barcha ish-
lab chiqaruvchilar va birinchi navbatda muhandislar va ishchilar kiritiladi. 
Industriya olami mehnat unumdorligini o`stirish, ishlab chiqarish ja-
rayonini yaxshilash va samaradorlikni oshirishni bosh maqsad qilib 
qo`yadi. Unga moddiy ishlab chiqarish sotsial formadan butunlay ajratib 
Veblen
 

---

311 
qo`yiladi. Ishlab chiqarish asosan texnik ko`rsatkichlar, masalan texnik 
asos darajasi, malaka, bilim va boshqalar bilan xarakterlanadi. Biznes 
olami deganda u moliyachilar, trest tashkilotchilari va tadbirkorlarni 
tushundi. Uningcha, biznes imkoni boricha yuqori foyda uchun intiladi va 
shu sababli uni beayov tanqid qiladi, chunki turli moliyaviy va kredit 
nayranglari, turli aksioner jamiyatlari tizimi tufayli sanoat unga to`la 
bo`ysundirilgan. Shu sababli, sanoatni biznes ta'siridan "ozod" qilish kerak, 
deydi u. "Industriya" va "biznes" nazariyasida ishlab chiqarish jarayonida 
moddiy mazmun bilan uning sotsial-iqtisodiy shakli o`rtasida bog`lanish 
yo`q. Veblen industriya va biznes orasida keskin qarama-qarshilik bor deb 
xato qiladi, shular kapitalizm illatlarining sababchisi qilib ko`rsatiladi. 
Insonlarning iqtisodiy rag`bati avvalo qarindoshlik his-tuyg`usi, bi-
lim va bajarilayotgan ishning yuqori sifatiga instinktiv intilishdir (A.Smit - 
foyda ketidan quvish). 
Bekorchi (to`q) sinflar to`g`risida farq yuritilib, ularga "biznes 
olami odatlari" xosligi aytiladi. Ular uchun tovarlarga alohida baho bel-
gilanadi va ular talab qonunlaridan boshqacha bo`lishi mumkin deyiladi. 
Buni "Veblen effekti" deb ataladi (bu fikrda jon bor, boy mamlakatlarda 
boylar uchun alohida do`konlar mavjud). 
Veblen nazariyasi jamiyat sotsial strukturasi to`g`risida noto`g`ri 
tushuncha hosil qiladi, jamiyat sinflarga ajratilmaydi, ishchilar va mu-
handislar yagona sanoatchilar guruhiga kiritiladi, sinfiy kurash tushunchasi 
esa umuman yo`q. 
Mavjud tizimni o`zgartirish to`g`risida gapirib, bu masalani Veblen 
ilmiy-texnika inqilobini kuchaytirish, hokimiyatni texnik intelligensiya 
qo`liga berish bilan hal etishni taklif qiladi. Buning uchun barcha mu-
handis-texnik xodimlar umumiy ish tashlashlari kerak, shunda tadbirkorlar 
ularning shartlariga ko`nishga majbur bo`ladilar. Kapitalizm transfor-
matsiyasi "texniklar kengashi" vositasida bajariladi, hozirgi zamon ja-
miyatida intelligensiyaning roli birinchi o`ringa qo`yiladi, ya'ni biznes 
olamini muhandis- texnik intellegensiya yenga oladi. 
Sanoat mutaxassislari yagona sinf sifatida qaraladi va bu sinfning 
asosiy maqsadi texnikadan foydalanishni takomillashtirishdir. Demak, 
Veblen yangi jamiyatni "texnokratik" ko`z bilan ko`radi va kapitalizmni 
saqlab qolish yo`lini taklif etadi. 

---

312