Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

HUJAYRA NAZARIYASI 
XIX asr boshlarida keng ko`lamda olib borilgan mikroskopik tadqiqotlar natijasida 
o`simlik va hayvon organizmlari hujayraviy tuzilishga ega ekanligi aniqlandi. Hujayra tuzilishini 
o`rganishga Ya. Purkinye, I. Myuller maktablari katta hissa qo`shdilar. Ya. Purkinye fiziologiya 
va farmakologiya sohasida yirik mutaxassis bo`lsa ham, hayvon va o`simlik hujayralarini 
o`rganishi va ta’riflab berishi uning nomini keyingi avlodlar-ga tanitdi. Uning o`quvchilaridan 
bo`lgan G. Valentin hujayra nazariyasini ochishga juda ham yaqin keldi. Berlinlik botanik F. M e 
y y e n va Yena so`ngra Derpt universitetlarida ishlagan M. Shleyden ham hujayra 
nazariyasining ochilishiga asos soluvchilardan hisoblanadi. Ammo hujayra nazariyasini ochish I. 
Myuller o`quvchilaridan bo`lgan T. Shvannga muyassar bo`ldi. 
Berlindagi Iogannes Myuller maktabi eng kuchli maktablardan bo`lib, Myuller atrofiga 
o`z zamonasining kuchli tadqiqotchilari yig`ilgan edi. Bular orasida hujayra nazariyasini 
yaratuvchi T. Shvann, yirik anatom Ya. G y e n l e, yirik embriolog va nerv sistemasi bo`yicha 
mutaxassis R. R y e m a k, gistologiya faniga asos soluvchilardan A. Kyolliker, yirik fiziolog E. 
Dyubua - R y e y m o n, patolog R. V i r x o v va boshqa yirik mutaxassislar bor edi. 
1839 yilda nemis zoologi T. Shvanning 
«Hayvon va o`simliklarning o`sishi va 
tuzilishining mutanosibligiga doir mikroskopik tadqiqot» 
kitobi chiqdi. Bu kitobda hujayra 
nazariyasining asoslarini, to`qimalarning hujayralardan tashkil topganligini, hujayralar umumiy 
rivojlanish printsipiga ega ekanligini, har bir hujayra mustaqil rivojlanishi mumkinligini 
ko`rsatib berdi. Ammo Shvann ta’kidlashicha, hujayra organizmdan ajralgan holda yashay ol- 
maydi. 
Hujayra nazariyasi biologiya fanida eng buyuk kashfiyotlardan hisoblanadi. «Bu 
kashfiyot, - deb yozgan edi F. Engels o`zi
ning«Lyudvig Feyerbax va nemis klassik 
filosofiyasining oxiri» 
degan asarida, - barcha murakkab organizmlarning bitta umumiy qonunga 
binoan rivojlanishi va o`sishiga ishontirish bilan birga, hujayralarning o`zgarishga qobil 
ekanliklarini ko`rsatib, organizmlarning tur jihatidan o`zgarishiga olib boradigan yo`lni ham 
ko`rsatib berdi, bu o`zgarishlar shunday o`zgarishlardirki, ularning natijasida organizmlar 
individual rivojlanishiga qaraganda hiyla yuqoriroq darajada turadigan rivojlanish protsessini 
kechira oladilar». 
Hujayra nazariyasining rivojlanishida 1858 yilda chop etilgan nemis patologi R. 
Virxovning 
«TSellyulyar patologiya»sn 
katta o`rin tutadi. R. Virxovgacha kasalliklarning kelib 
chiqishi suyuqliklar tarkibiy qismining o`zgarishi bilan bog`lanar edi. R. Virxov patologik 
jarayonni tushuntirishga materialistik yondoshadi, kasalliklarni hujayralar tuzilishining 
o`zgarishi bilan ta’riflaydi. Bu tadqiqot yangi ta’limot - «hujayra patologiyasi» ning kelib 
chiqishiga asos bo`ldi. Hujayra patologiyasi nazariy va klinik meditsinaning negizini tashkil 
etadi. R. Virxovning 
«Hujayra hujayradan» 
degan iborasi biologiyaning keyingi rivojlanishiga 
turtki bo`ldi. Hozirgi vaqtda hujayralar bor hujayraning bo`linishi natijasida hosil bo`ladi, degan 
xu-losa biologiyaning asosiy xulosalaridan biri hisoblanadi. R. Virxovning 
hujayradan 
tashqarida hayot yo`q 
degan iborasi hozirgacha o`z qadrini yo`qotmagan. Ko`p hujayrali 
hayvonlarda hujayra bo`lmagan strukturalar bor. Ammo bu strukturalar hujayralar mahsulotidir. 
Hatto viruslar ham aktiv hayot jarayonini va bo`linishini biror bir hujayraga kirgandan so`ng 
bosh-laydi. Ammo R. Virxovning tushunchalari xatodan xoli emas edi. U organizm hujayralar 
yig`indisidan iborat, deb hisobladi. Bu esa organizmdagi patologik jarayon alohida hujayralar 
yig`in-disining hayot jarayonining buzilishi natijasida hosil bo`ladi. ya’ni patologik protsess 
mahalliy (lokal) protsess degan fikrga olib keladi. 
Rus fiziologlari va klinitsistlari I. M. S ye ch ye n o v, I. P. P a v l o v, S. P. B o t k i n bu 
g`oyalarga qarama-qarshi o`laroq organizmning bir butun ekanligi haqidagi fikrni asoslab 
berdilar. Chunonchi, I. M. Sechenov 1860 yili R. Virxovning organizmni muhitdan, a’zolarini 
esa organizmdan ajralgan holda o`rganish kerak, degan nazariyasini tanqid qildi. Rus klini-

---

56 
tsistlari va fiziologlari o`z tadqiqotlarida organizmning bir butunligini uning hujayralar 
o`rtasidagi o`zaro munosabati bilan emas, balki organizmning nerv sistemasi orqali atrof muhit 
bilan bo`ladigan aloqasi bilan tushuntirib berdilar. 
Umuman, R. Virxovning «Sellyulyar patologiya»si biologiya va meditsinaning 
rivojlanishida muhim rol o`ynadi. Mexanistik xatolardan holi qilingan va yangi tadqiqotlar bilan 
to`ldirilgan bu ta’limot organizmning hujayraviy tuzilishi to`g`risidagi fikrga asos bo`ladi. 
Hujayra nazariyasi ochilgan davrdan boshlab hujayraning elementar mikroskopik 
tuzilishini o`rganish rivojlana boshladi. Utgan asr oxirlariga kelib, hujayra organellalari va ular-
ning vazifalari ta’riflandi. Bu bilan sitologiya fanining rivojlanishiga asos solindi. 

---

57 
V BOB