Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Sekretor kiritmalar
bez hujayrasiga xos bo`lib, hujayradan chiqaruvchi va organizm 
normal hayot kechirishi uchun o`ta ahamiyatga ega bo`lgan moddalardan tashkil topgan. Bu 
kiritmalar turli ximiyaviy tarkibga ega bo`ladi. Sekretor granulalar gomogen moddadan tashkil 
topgan bo`lib, lipoproteid membrana bilan o`ralgan. Elektron mikroskop sekretor granulalar va 
vakuolalarning yetilishidagi sifat o`zgarishlarini ko`rishga imkon beradi. Elektron mikroskopik 
radioavtografiya yordamida Noytr va Leblond Golji kompleksida mukopolisaxarid tipidagi 
moddalar sintez bo`lishini ko`rsatdi. Hozirgi davrda polisaxaridlarning faqat Golji kompleksi 
komponentlarida sintez bo`lishi va shakllanishi ko`pchilik tomonidan tan olingan. Sekretning 
yetilish va chiqarilish davrida uning elektron zichligi o`zgaradi. Bu o`zgarishni sekretning 
shishishi yoki kondensatsiyalanishi bilan tushuntirish mumkin. 

---

40 
Ekskretor kiritmalarga
hujayradan chiqishi kerak bo`lgan katabolitik moddalar (buyrak 
kanalchalari hujayrasidagi mochevina va boshqalar) kiradi. 
Pigment kiritmalar
hayvon hujayralarida turli formalarda uchraydi. Qoramtir pigment 
melanin donalari yumaloq yoki tayoqchasimon shaklda bo`lib, ularning kattaligi har xil umurtqa-
li hayvon hujayralarida 0,1 dan 6 mkm gacha bo`ladi (21-rasm). Sitoplazmasida melanin 
granulalari ko`p bo`lgan hujayralar pigment hujayralari - melanotsitlar yoki melanoforlar nomini 
olgan. Ular asosan himoya funktsiyasini o`taydi. Ma’lumki, melanin tirozinning tirozinaza bilan 
oksidlanish mahsulotidir. Ximiyaviy tarkibi jihatidan melanin adrenalinga va serotoninga yaqin 
turadi. Melanotsitlarni elektron mikroskop ostida o`rganish melanin donachalarini 2 qismdan: 
protein tanachadan va ko`pgina mayda osmiofil granulalardan tuzilganligini ko`rsatdi. 
21-rasm. Pigment kiritma. Epidermisdagi pigment hujayra (melanotsit). 
Elektron mikrofotogramma. X l000. 
1_yadro; 2-melanin donachalari; 3-tonofilamentlar. 
Ba’zi bir pigmentlar faqatgina hujayra nobud bo`lgandan so`ng sitoplazmadan chiqadi va 
makrofaglar tomonidan fagotsitoz qilinadi. Bunday pigmentlarga to`qimalarda ko`p uchraydigan 
sariq va kulrang pigment - lipofustsin kiradi. Uning granulalari ko`proq nerv hujayralarida, 

---

41 
miokard tolalarida (qarishning distrofik jarayonlarida) uchraydi. Shuning uchun bu pigmentni 
qarish pigmenti 
deb ataladi. Bu pigment yana jigar, buyrak usti bezlari (po`stloq qismining 
to`rsimon zonasida), neyrogipofiz - pituitsit hujayralarida va boshqa a’zolarda uchraydi. Buqa 
mushagidan ajratib olingan lipofustsin o`rtacha elektron zich amorf tayanch qismdan va osmiofil 
donachalar yig`indisidan tashkil topganligi aniqlandi. Lipofustsin granulalari lipoproteid 
tarkibiga ega. Oxirgi yillarda olib borilgan gistoximiyaviy va bioximiyaviy tadqiqotlar turli xil 
to`qimalardagi lipofustsinda fosfolipid, kislotali fosfataza va nospetsifik esteraza borligini 
ko`rsatdi. 
Lipofustsinga yaqin turuvchi pigmentlar sariq va qizil lipoxromlardir. Lipoxromlarning 
mayda tomchilari buyrak usti bezining po`stloq qismi to`rsimon zonasida, tuxumdon sariq 
tanachasining lyutein hujayrasida va urug`don interstitsial hujayralarida uchraydi. Shu guruh 
pigmentlarga ko`z to`r pardasi tayoqchalarining ko`ruv purpuri tarkibida uchrovchi retinin ham 
kiradi. Gemoglobin parchalanishining mahsulotlari (gemotoidin, gemosiderin, ferritin) fagotsitoz 
qiluvchi hujayralarda uchraydi. Gemosiderin va gemotoidin sariq va qo`ng`ir rangga ega. 
Gemosiderin retikulyar hujayralar tomonidan fagotsitoz qilingan (nobud bo`layetgan) eritrotsit 
gemoglobinidan hosil bo`ladi. Shuning uchun retikulyar hujayra sitoplazmasida ko`p miqdorda 
ferritin donachalarini ko`rish mumkin. Eritroblastlar retikulyar hujayralarning ferritin saqlovchi 
qismini qamrab oladi. Ferritin eritroblastlar mitoxondriyasiga kirib u yerda yo`qoladi. Balki 
ferritin bu yerda transformatsiyaga uchrasa kerak, chunki hosil bo`layotgan eritrotsit elektron 
mikroskopda ko`rilganda gemoglobin tarkibida ferritin ko`rinmaydi. 
Ba’zi bir hujayralar sitoplazmasida 
maxsus kiritmalar
bo’lib, ular hujayraning qaysi 
to`qimaga aloqadorligiga qarab ma’lum bir funktsiyani bajaradi. Bu kiritmalarga qon donador 
leykotsitlari va siyrak biriktiruvchi to`kimaning semiz hujayralari ichidagi granulalar misol bo`la 
oladi. Neytrofil leykotsitlarda granulalar dumaloq yoki oval shaklga ega. Uning kattaligi 0.02 
mkm dai 0,5 mkm gacha. Bazofil leykotsitda granulalar yumaloq yoki yirikroq - 0,3 mkm gacha. 
Yirik eozinofil granulalar yumaloq yoki oval shaklda bo`lib, kattaligi 0,7 dan 1,3 mkm gacha. 
Elektron mikroskop ostida bunday granulalarning markaziy qismi kristalloid shakliga ega bo`lib, 
kontsentrik joylashgan, kattaligi 4,5 nm keladigan silindrlardan iborat («Qon» ga q.).