Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

"Órdek qırǵınnan soń"
dep atalǵan romanında Stalinlik repressiya jıllarının 
qorqınıshlı haqıyqatlıǵın keń planda suwretlep beredi. Bir jaǵınan urıs qáwpi, ekinshi tárepten 
qorqınıshlı repressiyalar el aǵaların tolǵandıradı. Eldegi hukim surgen siyasat el basshıları 
Qunnazar, Bazarbay, Sayımbetlerdi de bir-birine isenbeytuǵın dárejege alıp keledi. Bul dáwir 
qurbanı bolǵan qarapayım miynetkesh Bazarbay qılıy obrazı oqıwshıda kúshli tásir qaldıradı. 
Qansha azap shekse de hújdansızlıqqa barmaǵan jazıqsız repressiya qurbanı. Turaqlılıǵı, 
qaysarlıǵına, tuwrı sózliligine bola qamaqtan azat etilgen Bazarbay óz ar-namısın qorǵaydı. 
Semyasınıń ar-namısın ayaq astı etkeni ushın kimdi ayıpların bilmey sarsıladı. "…ne ushın 
hayalımdı óltiremen, aqırı, ol maǵan jaqsılıq isleymen dep, tánin jallawǵa shekem bardı ǵo!... 
Bunıń ádep Sámetin óltiriw kerek edi!... Bunday namısınan janın, mápin artıq qoyatuǵın, qorqaq, 
námárt óletizina kóp, bulardı óltirip ushlıǵına jete almaysań! Amanlıqtan kegimdi qaytarsam 
shúkir!...”(348-bet)-dep oylanadı. 
Dáwir siyasatınıń qurbanı bolǵan Bazarbaydıń tragediyası haqqında avtor hesh nárse 
aytpaydı: onı ya qaralamaydı, ya aqlamaydı. Súwretlengen waqıya haqqında avtor poziciyası 
anıq kórinbeydi. Biraq Bazarbay oqıwshıda qanxor emes, al óz ar-namısın qorǵaǵan obraz 
sıpatında tásir qaldıradı. Bar iseniminen ayrılıp, hújdan buyrıǵı menen óz kegin aladı. Bul 
jaǵınan Bazarbay obrazı "Jamanshıǵanaqtaǵı Aqtuba" romanındaǵı Biybiraba obrazına jaqın 
keledi. Nızam óz kúshin joǵaltıp, insan máplerin qorǵay almaǵanlıqtan ar-namısı taptalǵan 
Biybiraba óz dushpanlarınan ózi ósh alıwǵa kirisedi. Pútkil ómirin kúlge aylandırǵan Temirxandı 
óltiredi.
30-jıllardaǵı massalıq repressiyanıń ashshı haqıyqatlıǵın súwretleytuǵın "Xalqabad" 
tetralogiyasınıń "Órdek qırǵınnıń soń" kitabı "Quyrıq plan"ınıń orınlanıwı haqqında berilgen 

---

101 
raport penen juwmaqlanadı. Romandaǵı Gúljan, Bazarbay, Aqtóre, Jamal sot, Amanlıq obrazları 
repressiya dáwiriniń tipik wákilleri. 
Jamal sottıń obrazı repressiya jıllarında xalıqtı basqarǵan el basshısı. Onıń qarmaǵına 
ilingen ne bir azamatlar xalıq dushpanı retinde atılıp ketedi. Óziniń kewilindegisin orınlamaǵan 
adamdı ayamaydı. Xalıqtıń táǵdirin oyınshıq etken Jamal sot watan gedayı bolıp jasaydı. "Xalıq 
dushpanı" etip neshe úylerdi qańıratqan, xalıqtıń kózin qorqıtqan Jamal sot xalıq ǵázebine 
ushıraydı, óz jazasın aladı. 
Tetralogiyanın 
"Atlanshap"
dep atalǵan tórtinshi kitabında "Jaqsılıq" kolxozı 
miynetkeshleriniń Ullı Watandarlıq urıs jıllarındaǵı turmısı menen tanısamız. Bul romanda 
jazıwshı kolxoz baslıǵı Mádiyardıń semyası, hayalı Aysultan, onıń balası Dániyar menen kelini 
Aqjarqın, sonday-aq Sayımbet, Guljan, Asqarbay, Eshbaydıń táǵdirlerii suwretlenedi. Romanda 
barlıǵı eki juzden aslam qaharmanlar qatnasadı.