|
Házirgi qaraqalpaq ádebiyatına ulıwma sıpatlama
XX ásirdiń 20-30-jılları karaqalpaq ádebiyatı, sonıń ishinde poeziya jańa baǵdar aldı.
Bul dáwirde ádebiyattıń ideyalıq-tematikalık baǵdarı túp tiykarınan ózgerdi. Burınǵı dástúriy
ádebiyatqa tán bolmaǵan tematika kirip keldi. Socialistlik qurılıs, burınǵı dáwirdiń qaldıqları
menen gúresiw, jańa júzimdi qurıwǵa, oqıwǵa shaqırıw - ádebiyattıń baslı teması boldı. Solay
3
etip, ádebiyattıń ulıwma baǵdarı ózgergeni menen kórkem ádebiyattıń poeziya túri tiykarǵı túr
bolıp qaldı. Óytkeni, ásirler boyı qaraqalpaq ádebiyatı poeziya negizinde rawajlanǵanlıqtan, bul
baǵdarda dástúrler qálipleskenlikten ol dawam etti. Lekin usı jıllardaǵı poeziya mazmun
salasında da, forma salasında da túpkilikli ózgerislerge ushıradı. Ásirese, ádebiyatqa endi ǵana
kirip kelgen shayırlar kóp ǵana eksperimentler alıp bardı. Biraq bunday shıǵarmalardı
dóretiwshilerge kórkem sheberlik, tájiriybe jetispedi.
Sol dáwirdegi Sovetler awqamındaǵı sheklewshilik siyasatı ádebiyatqa da tásirin
tiygizbey qoymadı. 20-jılları shayır sıpatında qáliplesken, revolyuciyadan burın da shıǵarmalar
dóretken A.Musaev, A.Dabılov, S.Nurımbetov hám basqa da shayırlardıń ádebiyatqa jedel
aralasıwına jol qoyılmadı. Olardıń shıǵarmaları «siyasiy nadurıslıqta» ayıplanıp baspa sózde
járiyalanılmadı. Durıs, usı jıllardıń ózinde-aq A.Musaev «Bola basladı», «Lenin», «1-may»,
A.Dabılov «Joldaslar» sıyaqlı jańa jámiyettiń jırın jırlawshı qosıqlar dóretti. Biraq bul qosıqlar
da usı shayırlardıń ataları diniy adamlar degen báne menen óz waqtında járiyalanbadı. 20-
jıllardıń ortalarınan baslap X.Axmetov, A.Begimov, J.Aymurzaev, İ.Fazılov, A.Matyakubov,
T.Seytmamutov sıyaqlı shayırlar ózleriniń shıǵarmaları menen kórine basladı. Bul shayırlar jańa
siyasat dáwirinde ádebiyat maydanına keldi, sonıń ushın da dáwir siyasatı menen tezden
maslasıp, onıń propogandalawshılarına aylandı. Poeziyadaǵı eksperimentler de áyne usı shayırlar
tárepinen ámelge asırıldı. Revolyuciyadan burın qálem terbetken shayırlardan tek Seyfulǵabit
Majitov ǵana Sovetler mámleketiniń dáslepki jıllarınan baslap-aq ádebiyatqa aralasıp kete aldı.
20-jıllardaǵı poeziyanıń tiykarǵı tematikası jas Sovet mámleketiniń dushpanları menen
gúreske shaqırıw, bilimlendiriwge, kolxozǵa kiriwge shaqırıw boldı. Máselen, J.Aymurzaevtıń
«Tayarman», X.Axmetovtıń «Jamayım» qosıqları jana siyasattıń dushpanlarına qarsı gúresiwge
shaqırıqtan ibarat, agitaciyalıq xarakterde edi. Olarda poeziyaǵa tán kórkemlik, obrazlılıq
jetispedi.
Talwaslap júremen endi men ózim,
Baxıt tuwın alıp ashıldı kózim,
Baydı joq qılaman wádeli sózim,
Baydı joq qılıwǵa hár waq tayarman.
J.Aymurzaevqa tiyisli bul qosıq sol dáwirde mitinglerde, baspa sózde aytılıp júrgen qızıl
sózlerden ibarat. Tilekke qarsı, bunday kemshilik sol waqıtta jazılǵan kóp ǵana shıǵarmalarǵa
tán edi. Usı dáwirdegi poeziyada orın alǵan jáne bir kemshilik forma quwıwdan, orıs poeziyasına
kózsiz eliklewden kelip shıqtı. 20-30-jılları Sovetler awqamında jasap atırǵan kópshilik milliy
ádebiyatlarda «mayakovskiyshe qosıq» yamasa «teksheli qosıq» dep atalatuǵın qosıq forması
keńnen úrdis boldı. Hátteki, ayırım shayırlar túrkiy poeziyaǵa ulıwma tán emes ólshem – tonika
ólsheminde qosıq jazıwǵa da umtılıp kórdi. Biraq bunday «kórkem izlenisler» kópshilik
jaǵdayda unamlı nátiyje bermedi. A.Begimovka tiyisli bolǵan «Raport» qosıǵın kórip óteyik:
On sawsaǵım
Barmaǵım
Barmaǵım emes,
Tarmaǵım.
Bilekke pitken
Quwat-kúsh
Taldırmas
Salǵan qarmaǵım.
4
Mine, bul qatarlardı poeziyalıq shıǵarma dep bolmaydı. Degen menen, ásirese, 30-
jıllardıń ekinshi yarımınan baslap qaraqalpaq poeziyası tez pát penen rawajlana basladı. Burın
ádebiyatımızda bolmaǵan poema janrı júzege keldi. J.Aymurzaevtıń «Gúres», «Gúreste jeńdik»,
Q.Áwezovtıń «Qazıw», M.Dáribaevtıń «Aypara»,«Ayımjamal», «Qaljan», «Shegerada»,
«Qońırattı qorǵaw» poemaları dáslepki poemalar bolıwı menen birge qaraqalpak ádebiyatınıń
bunnan bılay da rawajlanıwında aytarlıqtay orınǵa iye boldı. Lirika kóp janrlıqqa hám kóp
temalıqqa iye boldı. Ásirese, bul dáwirde Seyfulǵabit Majitov ónimli qálem terbetti.
Do'stlaringiz bilan baham: |
