Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

6.
 
XX ásirdiń 20-30 jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı wákilleri dóretiwshiligine 
sıpatlama (S. Majitov, A. Muwsaev, X.Axmetov, D.Nazbergenov, M.Dáribaev, 
Q.Áwezov h.t.b.) 
Seyfulǵabit Majitov (1865-1938) 
Seyfulǵábit Májitov kóp jıllıq dóretiwshilik xızmeti menen qaraqalpaq ádebiyatında
úlken shayır, dáslepki dramaturg, prozanı baslawshılardıń biri sıpatında tanıla aldı. Sonıń menen 
birge, ol jurnalist. pedagog, awdarmashı retinde de belgili. Sonlıqtan onıń dóretiwshiligi hár 
tárepleme keń hám bay. Dáslepki qaraqalpaq mektepleriniń bir qatar oqıw quralların, birinshi 
qaraqalpaq álipbesin dúziwshisi S.Májitov bolıp esaplanadı. Ol ásirler dawamında xalıq ómiri 
menen ajıralmas baylanısta jasap kiyatırǵan qaraqalpaq ádebiyatın, tatar. rus ádebiyatların súyip 
úyrendi. olardaǵı realistlik tradiciyanı qaraqalpaq jaǵdaylarında dawam etti.
S.Májitov 1865 jılı Qazan guberniyasınıń Arsha rayonı Órtem awılında jarlı diyxan 
semyasında tuwılǵan. Seyfulǵabittiń ákesi Májit Ábdulrákip ulı óz semyasın asharshılıktan aman 
saqlaw ushın ushın tuwılǵan awılın taslap, Rossiyanıń shıǵısına qaray kóshedi. Aqtóbege kelip 
qonıs basadı. Ózi ushın qolaylı kásip izlegen Májit Orenburg-Aqtóbe-besqala arasında kárwan 
qatnatıwshı sawdagerlerdiń birine jallanıp isleydi. Solay etip kárwan menen birge Ustirt arqalı 
birinshi ret Besqalanıń biri Qońıratqa keledi. Qońıratta Tallıq boyındaǵı Kúlen awılına 1880 jılı 
qonıs basadı. Onın baslawısh bilimge iye sawatlı 15 jasar balası Seyfulǵábit Kúlenniń úy 
xızmetine qabıl etiledi. Ol esapshı, járdemshi báshir xızmetlerinde isleydi. 1912 jılı Qońırat 
qalasına kóship keledi. Bul jerde ol jańa tiptegi muǵallimler menen tanısadı. Rossiyada tatar 
tilinde shıǵatuǵın gazeta- jurnallardı aldırıp oqıp turadı. S.Májitov úzliksiz oqıp. úyrenip barıwı 
nátiyjesinde dunyadaǵı har qıylı tariyxıy waqıyalardan. Rossiya turmısınan, birinshi dúnya 
júzilik urıstıń barısınan, el ishindegi háreketlerden xabardar bolıp turadı.
S.Májitovtıń qaraqalpaq folklorın, klassikalıq ádebiyatın rus, tatar, ózbek basqa da 
tuwısqan xalıqlar ádebiyatın, miynetkesh xalıq turmısın bir qansha jaqsı biliwi, poeziyaga bolgan 
qızıǵıwshılıq onı XX ásirdiń dáslepki jıllarında-aq shayır bolıp jetilisiwine alıp keldi. 
S.Májitovtıń dáslepki poeziyalıq shıǵarmaların, tiykarınan, jámiyetlik-siyasiy lirika,
filosofiyalıq lirika hám tımsallar dep úshke bólip qaraw múmkin. Onıń dáslepki qosıqlarına
"Gúzde sharwa" , "Jalqaw diyxanǵa", "İniyat bolısqa", "Ne jaman", "Doslıq paydası", "Ǵamıń 
bar", "Báhár paslı", "Qıs", "Jerdi bejer", "Dárkar", "Jigit" taǵı basqa qosıqları kiredi.
"Jalqaw diyhanǵa" qosıǵında : 
Sharbaǵıń tap- taqır jatqanıń qalay 
Urańda ǵálleń joq qabıń da solay 
Qarızıń atıńdı aldı jayǵa qaramay, 
Abıray barda uyqıńdı ashsań bolmay ma 
Uyiń tur qıysayıp tek jıǵılmaǵa, 
Sandıǵın qaqpaqsız otın bolmaǵa
Endi waqıt keldi bir oylanbaǵa
Abıray barda uyqıńdı ashsań bolmay ma 
Shayır bunda jarlı diyxan tárepinde turıp, oǵan gamxorlıq etiwshi, onı turmısqa. miynet 
etiwge qozǵawshı. Bul arqalı miynetkesh xalıq turmısın, onıń arzıw- ármanların, keleshekke 

---

10 
isenimin, abadan turmıs ushın umtılıwshılıǵın sáwlelendiredi. Onıń "Máhál degen ne", "Márt 
jaqsı", "İnan makkam". "Kesh bolmasın", "İlingen bar". "Tiri qorqaq" "Óner" usaǵan 
filosofiyalıq mazmundaǵı qosıqlarında Abdulla Toqay. sonday-aq Shıǵıs klassikleri Ájiniyaz, 
Berdaq, Maqtumqulı, Nawayı, Fizulı, Omar Hayyam shıǵarmalarınıń progressivlik tradiciyasınıń 
unamlı tásiri, qaraqalpaq folklorı, xalıq danalıǵın ózine tereń ózlestirgenligi seziledi. 
S.Májitovtıń "Márt jaqsı" qosıǵı menen Berdaqtıń "Jaqsıraq" qosıǵın salıstıra oqıw Berdaq 
poeziyasın dawam ettiriwdiń novator úlgisin ashıwǵa konkret mısal bola aladı.
Til–bir giltdur aqıl ǵaznasın ashar, 
Altın, mıs sandıqta ne barın shashar, 
Kóp sóz payda bermes, mazası qashar, 
Sóz sóyleseń ózi qısqa short bolsın
Jigit jannan kesher eldiń arına
El arqayın sonday márttiń barında 
Hár kim óz elinde ósken jerinde
Tilewles qalıń el tuwǵan jurt jaqsı
Burıngı qaraqalpaq ádebiyatı, satira hám yumorǵa qansha bay bolsa da onıń janrlıq 
formalarının biri tımsallar onshelli kóp emes. Ádebiyatımızda tımsalshılıqtıń payda bolıw hám 
qáliplesiw procesin bir jaǵınan qaraqalpaq folklorına. klassikalıq ádebiyatına. ekinshi jaǵınan 
rus hám basqa tuwısqan xalıqlar ádebiyatınıń tásirine baylanıslı dep esaplawǵa boladı. 
Bunda S.Májitovtıń "Úsh balıq", "Altın jegen bóri", "Túlki menen Qaplan" , "Birlik 
paydası"., "Nadan molla" usaǵan bir qansha tımsallardı dóretiwi bul janrdıń ádebiyatımızda 
belgili forma retinde 20- jıllarda qálipleskenin kórsetedi. Shayırdıń tımsalları tásirli turmıslıq 
epizodlar tiykarında nadanlıqtı, ala awızlıqtı, maqtanshaqlıq hám gódeklik usaǵan
adamgershilikke zıyanlı kórinislerdi áshkaralaydı, kópshilikti óner úyreniw, sanalı bolıw, birlik 
penen is etiw, kishi peyillik hám mártlik usaǵan gumanistlik qásiyetlerdi iyelewge shaqıradı.
S.Májitovtıń ádebiy xızmeti tiykarınan, xalıqtıń kúndelikli ómirin, arzıw-ármanların. 
baxıtlı turmıs ushın umtılıwshılıǵın súwretleytuǵın siyasiy- jámiyetlik, filosofiyalıq lirikadan, 
tárip. aytıs, satiralıq qosıqlardan ibarat boldı. Folklor S.Májitovtıń tiykargı oqıw, úwreniw 
mektebi boldı. Sonlıqtan onıń dáslepki kópshilik qosıqları xalıq poeziyası úlgisinde jazılǵan.
XX ásirdiń 20-jıllarına shekem qaraqalpaq miynetkeshleri derlik sawatsız, jańa 
muǵallim kadrları jetispeytuǵın bolǵanlıqtan burınǵı kadrlar arasınan uqıplı progressiv toparın 
muǵallim etip tayarlaw máqsetinde kópshilik jaslar 1920 jılı Xiywada ashılǵan muǵallimler 
tayarlaw kursına oqıwǵa jiberildi. Bul kurstı tamamlaǵan S.Májitov Qońırat okruglik 
bilimlendiriw bóliminiń baslıǵı bolıp isledi. S.Májitov 1924 jılı Orta Aziya xalıqlarınıń ana-
tilinde oqıw kitapların dúziwge qatnasıw ushın Tashkentke shaqırılıp, oǵan qaraqalpaq tilinde 
oqıw kitapların dúziw wazıypası tapsırıldı. Ol Tashkentte 1925-26 jılları usı kitaplardı jazıw 
menen shuǵıllanadı hám qaraqalpaq tilinde dáslepki "Álippe" (1925) jáne "Egedeler sawatı" 
(1925) sabaqlıqların dúzedi. Bul kitaplar bilim hám tárbiya beriwde dáslepki oqıw quralı retinde 
úlken áhmiyetke iye boldı. S.Májitov bunnan keyin Qaraqalpaqstannıń sol waqıttaǵı orayı 
Tórtkúlge jumısqa shaqırıladı, ol "Erkin Qaraqalpaqstan" gazetasında juwaplı sekretar bolıp 
xızmet etedi. soń Qıpshaq rayonında suw xojalıǵı bóliminde isleydi. 1935-37 jıllar onıń ómirinde 
bir qansha awır jıllar boldı. Ol 1938 jılı 73 jasında qaytıs boldı.
S.Májitovtıń poeziyası óziniń jazǵan oqıw kitaplarında, yaǵnıy "Álipbe" "Egedeler 
sawatı" kitaplarında. 1930 jılı shıqqan "Qaraqalpaq ádebiyatı jıyıntıǵı" toplamında, "Erkin 

---

11 
Qaraqalpaqstan", gazetasında. "Qızıl muǵallim" jurnalında basılıp shıqtı. S.Májitovtıń biraz 
qosıqları "Qopalı" degen ádebiy laqap penen daǵazalandı. Onıń "Erkinlik tańı", "Erkinlikti 
kúsew", "Shıraylı zaman", "Harıp edik" usaǵan qosıqları 20-jıllardaǵı poeziyaǵa qosqan úlesi 
boldı. Bul shıǵarmalardaǵı jańalıq olardıń revolyuciyalıq motivinde emes, al shayırdın sheberlik 
penen jańa zamandı jańasha jırlay biliwinde, mazmundı kórkem detallar arqalı bere alıwında 
boldı. 
Sallanıp aldında qızıl tuw turǵan, 
Tań menen jaltırar, altın puw urǵan, 
Hámme ashıq atqan tańǵa umtılǵan, 
Umtıldı, bárshe xalıq , bizge ne boldı. 
Tábiyat qubılısı bolǵan "Tań" keń túrdegi jámiyetlik qubılıstıń metaforası sıpatında 
qosıqtıń kórkemliligin támiynlewge qatnastırılǵan. 
Lirikalıq qaharman júregindegi qaraqalpaq miynetkeshleriniń ótkendegi turmısına 
ayanısh, jańa zaman haqqındaǵı oy-sezimler, hayal-qızlar erkinligi, ilim- bilim iyelew, hadal 
miynet islew hám t.b. jámiyetlik-siyasiy qubılıslar shayır poeziyası tematikasınan orın aldı.
S.Májitovtıń 20-jıllardaǵı dóretiwshiliginde didaktikalıq qosıqlar belgili orındı iyeleydi. 
Didaktikalıq qosıqlarında shayır qaraqalpaq folklorınıń, klassik poeziyasınıń eń jaqsı dástúrlerin 
dawam ettirdi. Xalıq danalıǵınan sheber paydalandı. Shayırdıń ulken jańalıǵı qaraqalpaq 
poeziyasında filosofiyalıq qosıqlar jazıwdı baslap berdi. Bul dáwirdegi poeziyadan shayır 
dóretiwshiliginiń taǵı bir xarakterli ózgesheligi xalıqlıq motivinde, muzıkalılıǵınıń 
kúshliliginde, bántlerdiń aqırǵı qatarlarınıń belgili bir uyqasqa jámlenip sulıw formanı payda 
etiwinde dewge boladı. Lirikada dramalıq elementlerdiń keń qollanılıw qubılısı S.Májitov 
dóretiwshiliginde de azlap gezlesedi. Dramalıq elementler ritorikalıq soraw túrinde "Erkinlik 
tańı", "Diyxanǵa is battı ma" qosıqlarında sonday-aq tımsallarında. balalarǵa arnalǵan 
qosıqlarında gezlesedi. 
Balalar ushın bahalı shıǵarmalar dóretiwde qaraqalpaq ádebiyatında 1920-30-jıllarda
S.Májitov úlken orın tuttı. S.Májitovtıń balalarǵa arnap "Oqıw basqa. oyın basqa", "Jaslarǵa", 
«Oqıwǵa kel", "Paydasın biliw", "Atalar ay", "Óner bilim", "Hal soraw", "Balalarǵa", "Taza jıl",
"Tórt máwsim", "Tuwrılıq hám qalpallıq" "Quslar keldi", "Oqıwdandur" hám t.b. qosıqların 
jazdı. Ol balalar qosıqlarında jaslardı oqıwǵa, bilim alıwǵa, xalıqqa hadal xızmet etiwge 
úyretedi. Ótken ásirdiń 20- jılları qaraqalpaq tariyxında balalardıń jańasha tıyanaqlı bilim alıwı 
menen baylanıslı bolǵanlıǵı hámmemizge málim. Bul jámiyetlik-siyasiy, tariyxıy áhmiyetke iye 
bolǵan qubılıs S.Májitov dóretiwshiliginde de óz kórinisin taptı.
Aldıńda tuwǵan turǵanda, 
Bilim bazarın qurǵanda,
Dalbay bılǵap shaqırǵanda
Aq suńqarday iliwge kel. 
Qosıq qatarları kúnniń áhmiyetli máselesin sóz etiwi menen ǵana emes, al ideyalıq 
mazmundı kórkemliktiń shártleriniń biri bolǵan kórkemlew qurallarınıń ("bilim bazarı", 
"dalbay bılǵaw", "aq suńqarday iliwge kel") járdeminde sáwlelendiriwi menen de itibarǵa 
ılayıqlı. S. Májitovtıń lirikalıq qosıqlarında tábiyattı súwretlew kórkem jazıldı. Balalar ushın 
jazǵan qosıqlarında da tábiyat kórinisi, tuwılǵan eldiń tábiyatına tereń súyiwshilik tásirli ashıp 
berildi. S.Májitov dóretiwshiligi qaraqalpaq balalar ádebiyatınıń payda bolıwı hám 
qáliplesiwinde áhmiyetli orın tuttı. 

---

12 
S.Májitov ullı tımsalshı İ.A.Krılovtıń bir qatar shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdarıp
bastırıp shıǵardı. Avtordıń "Aqquw, shayan hám shortan", "Maymıl menen ayna", "Diyxan 
menen maymıl" t.b. tımsallarının qaraqalpaq kitap oqıwshılarınıń arasında keńnen málim 
bolıwında S.Májitovtıń xızmeti úlken.
S.Májitov xalıq shayırlarınıń tariyxıy shıǵarmalar dóretiw jolı menen qaraqalpaqlardıń
ótken ómirinen "Harıp ediń", "Bolıp ótti" degen tariyxıy jırların jazdı. Bul shıǵarmalarınıń 
tiykarǵı mazmunın jańa ómirge jańasha kózqaras, bilim mádeniyattı iyelewge shaqırıq. hayal-
qızlardıń baxıtlı ómiri quradı. 
S.Májitovtıń ádebiy xızmetiniń joqarı ideyalıq, kórkem sheberlik, tematikalıq, janrlıq 
jaqtan en bir rawajlanǵan dáwiri XX ásirdiń 20- 30- jılları boldı. Tatarsha pesalardıń dúzilisi 
menen burınnan tanısqan, tatar tilinde qoyılǵan spektakllerdi kórgen hám jazıwshılıq uqıbına iye 
S.Májitov jergilikli tamashagóylerge óz turmısınan alınǵan pesalardı kórsetiw zárúrliginen kelip 
shıǵıp qaraqalpaqsha pesalar jazıwǵa qol urdı. Onıń kóplegen kishi kólemdegi pesaları 1920-24 
jıllarda Qońırat háweskerleriniń dramtruppalarında qoyılıp turdı. Bul pesalarınıń bir qatarlarınıń 
túp nusqası saqlanıp qalmadı, ayırımları sońǵı jılları dóretilgen kópshilikke málim pesalarına 
tiykarǵı material boldı. S.Májitovtıń 20-jıllardıń ekinshi yarımında jazılǵan dramalıq 
shıǵarmaları "Ernazar alakóz" (1926), "Sabaq", "Jigit boldıq", "Sońǵı selteń" (1928) pesaları
ádebiyatımızdaǵı dáslepki eń iri dramalıq shıǵarmalar qatarına kiredi. "Ernazar alakóz"
pesasında 1856 jılı Xiywa xanına qarsı qaraqalpaq xalqınıń qaharmanı Ernazar alakóz 
basshılıǵındaǵı gúres sáwlelendirilgen. "Baǵdagúl" (1934) pesası tamashagóyler tárepinen kútá 
qızıǵıwshılıq penen kútip alındı. Bul pesa saxnaǵa 40 tan aslamıraq qoyıldı. Pesada jigit 
qızlardıń óz muhabbatına erisiw jolındaǵı gúresiwleri, ómirdegi ushırasıw múmkin bolǵan 
keskin qarama-qarsılıqlar qaharman obrazları arqalı sheber ashıp berilgen. Pesanıń 
kompoziciyasında avtordıń sheberligi kartinalardıń, aktlerdiń qoyılıw orınlarında, 
dekoraciyalardıń jiyi ózgerip turıwın talap ete bermeytuǵın dárejede qurılıwında, hár bir 
kartinanıń bay háreket, tartıslı waqıyalar menen támiyn etiliwinde seziledi. Kórkem dialog,
monologlardıń kópligi, qosıq tekstleriniń xalıq namalarına ılayıq jazılıwı nátiyjesinde pesa
qaraqalpaq tamashagóylerin ózine kóp tartadı. Bul 20-30-jıllardaǵı jańa janr bolǵan qaraqalpaq 
xalıq dóretpesiniń xalıqlıq iskusstvo dástúriniń ılayıqlı tásiriniń ayqın mısalı boladı.
Qaraqalpaq muzıkalı draması óziniń payda bolıw hám qáliplesiw basqıshında muzıkalıq derekti 
usılay xalıq dóretpesinen, qaraqalpaq klassik shayırlarınan aldı. Pesada sada haqıyqatlıq, 
gumanistlik oy, joqarı adamgershilik tárepdarları Qojan, Baǵdagúl, Sámeke, Názigúl, 
Aymereke, Mátirzalar biri-birinen xarakterleri, psixologiyaları jaǵınan ajıralıp turadı. Sonday-
aq, jeke mápi ushın gúresiwshi, ómirde jasawdıń mánisi baylıq hám házlikte dep biliwshi 
Shámshet bolıs, Máteke, oyaz obrazları sheber, kórkem shınlıq tiykarında dóretilgen.
S.Májitovtıń "Sońǵı selteń" pesası Qaraqalpaqstandaǵı puxaralar urısına arnalıp jazılǵan 
edi. Ol qaraqalpaqlardıń ótken ómirine baylanıstırıp "Tazagúl" ("Qara júrekler") degen pesa jazıp 
edi, biraq bul tásirli pesa jeke adamǵa sıyınıwshılıqtıń aqıbetinde saxnadan alıp taslandı.
S.Májitov qaraqalpaq dramaturgiyasınıń payda bolıwı hám qáliplesiwine úlken úles 
qostı. Á.Ótepovtıń dramaturg bolıp jetilisiwine kóp járdem etti. Ol qaraqalpaq xalıq melodiyasın 
jaqsı bilgen, óziniń hám Á. Ótepovtıń pesalarına namalar jazǵan
S.Májitov óziniń shayırlıq ónerin qaraqalpaq xalıq shayırlarınıń úlgisin úyreniw, olardıń 
qosıq úlgisinde shıǵarmalar jazıwdan basladı. Óziniń ádebiy xızmeti menen daslep qaraqalpaq 
xalıq shayırlarınıń biri sıpatında tanılıp, jazba ádebiyattıń iri wákili dárejesine kóterildi. Degen 
menen, S.Májitovtıń dóretiwshilik ósiw jolında biraz qarama-qarsılıqlar, tásirsiz jazılǵan 

---

13 
shaǵarmalar ushırasadı. Biraq bunday sanawlı shıgarmaları onıń ádebiyatımızda tutqan úlken 
ornın biykarlay almaydı.