Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

Ayapbergen Musaev (1880-1936)
Ayapbergenniń ayırım shıǵarmaları erterekte-aq 
basıp shıǵarıldı. Onıń "Kólge qash" qosıǵı 1930 jılı qoljazba "Qızıl muǵallim" jurnalınıń №1(10) 
sanınan orın aldı. Usı waqıtlardan baslap Ayapbergenniń qosıqları baspa sózde qaraqalpaq, rus 
tillerinde járiyalana basladı. Al onnan burın hám soń awızsha, jazba túrinde taralıp júrdi. 
Ayapbergenniń shıǵarmaların jıynaw hám basıp shıǵarıw isleri watandarlıq urıstıń aldıńǵı 
jıllarında, yaǵnıy 30-jıllardıń ekinshi yarımında qolǵa alına basladı. Sonıń nátiyjesinde shayırdıń 
qosıqları gazeta, jurnallarda hám qaraqalpaq toplamlarda jiyi-jiyi basılıp turdı, al 1941 hám 1956 
jılları óz aldına toplam bolıp basılıp shıqtı. Sońǵı 1954- 56, 60-jılları Ayapbergenniń kópǵana 
qosıqları, ómiri hám dóretiwshiligi jóninde biraz maǵlıwmatlar jazıp alındı. Usı materiallar 
tiykarında 1960-jılı Qaraqalpaq mámleketlik baspasında Ayapbergenniń tolıqtırılǵan hám bir 
qansha tekstologiyalıq jumıs júrgizilgen qosıqlarınıń toplamı shıǵarıldı. 
Ayapbergenniń qosıqları jıynalıw hám basıp shıǵarılıw menen birge onıń dóretiwshiligi 
tuwralı ayırım pikirler aytıla basladı. Shayırdıń ádebiy xızmeti jóninde sabaqlıqlarda, ulıwma 
qaraqalpaq ádebiyatınıń belgili bir máselelerine baylanıslı maqalalarda, sonday-aq, 
Ayapbergenniń dóretiwshiligin ayrıqsha sóz etetuǵın maqalalarda hám kiris sózlerde azlı-kópli 
sóz boldı. Al keyin ala Ayapbergenniń dóretiwshiligine arnalǵan ayırım ilimiy-ádebiy izertlewler 
de payda bola basladı.
Ayapbergen Muwsaevtıń ózi xalıq mádeniyatınıń nusqaların bizge jetkergen belgili 
informator da bolǵan. Kóp izertlewshiler (Sokolov A.A., Melkov A.L., Baskakov N.A., 
Ayımbetov Q.,Ubaydullaev K., Bekimbetov T. hám t.b.) onnan tariyx, til hám xalıq poeziyası 
boyınsha kóp ǵana bahalı maǵlıwmatlardı jazıp alǵan.
Ayapbergen Muwsa ulı 1880-jılı házirgi Moynaq rayonınıń territoriyasında "Molla 
Pirim", "Bozataw" degen jerlerde tuwılıp, 1936 jılı 3-martta qaytıs boldı. Ákesi azlap xat jaza 
hám oqıy alatuǵın bolǵanlıqtan xalıq onı" Molla Muwsa" dep ataǵan. Ol kúldirgi sózli, ilme 
sózge sheber de adam bolǵan. Ayapbergen Shıǵıs klassiklerinen, ásirese, Nawayı, Maqtımqulı 
qusaǵan ataqlı shayırlardıń shıǵarmaların kóbirek oqıydı. Sonıń menen birge, qaraqalpaq awız 
ádebiyatınıń bay nusqaların, ótken dáwirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń, ásirese, Ájiniyaz hám 
Berdaqtıń shıǵarmaların súyip oqıydı. Ol 15-16 jaslarınan baslap ózi de qosıq jaza baslaydı. 
"Ǵárip", geyde "Molla" degen laqap penen qosıqlar, táripler jazadı. "Ǵárip" degen laqaptı shayır 
óziniń jaqsı kórip oqıytuǵın "Ǵárip ashıq" dástanınıń bas qaharmanınıń atına baylanıstırıp alǵan 
bolıwı múmkin. Onıń bir qansha lirikalıq qosıqlarınıń mazmunı (mısalı, muhabbat. qızlardı 
maqtaw), qurılısı hám tili dástannıń ("Ǵárip-ashıq") mazmunı hám formasına jaqın bolıp keledi.
Ayapbergenniń qosıqlarında hayal-qızlar teması burınǵı sociallıq teńsizlikti 
kórsetetuǵın bir ayqın tema bolıp kózge túsedi. "Yaranlar", "Ishqıpaz" qusaǵan qosıqlarında
turmısqa jeńil kózqaras penen qaraytuǵın adamlar áshkaralansa, "Taymasbek" degen qosıqta óz 
muhabbatı ushın gúresip jeńiske erisken qaharmandı súwretlese, "Seremuratqa" degen qosıǵında 
balalı hayalın taslap ketken jigitke shayır aqıl aytadı. Hayal-qızlar teması Ayapbergen 
dóretiwshiliginde eki túrli kóriniste orın alǵan:birinshisi: sociallıq baǵdar óz muhabbatı jolında 
gúresiwshilerdi, hayal-qızlar táǵdirin jaqlaw, olarǵa kesent keltiriwshi, dushpanlıq etiwshilerdi 
áshkaralaw ("Yaranlar", "Taymasbek", "Seremuratqa", "Maqsım iyshanım"), ekinshisi: lirikalıq 
motiv qız-kelinsheklerdi, olardıń sulıwlıǵın táriplew ("Kelin", "Maqsımjan qız", "Shul qızdıń", 
"Miyirxan", "Mazlum janan", "Mastana", "Keldi", "Orazgúl" hám t.b.) 

---

14 
Bir jaǵınan hayal-qızlardıń teńsizligine sebepker bolǵanlardı kúlkige alıw, ekinshi 
jaǵınan, hayal-qızlarǵa koterińki, saltanatlı ruxta aytılǵan tárip-maqtaw.
Ayapbergen óz xalqınıń turmısın jaqsı bilgen, óziniń ómir tájiriybesin toplap, 
filosofiyalıq pikirge, tereń sociallıq mazmunǵa iye shıǵarmalar dóretken shayır boldı. Onıń 
"Qayda" qosıǵı ortaǵa úlken oy taslap, "Mańlaydan ter aǵıp, janıń qıynamay, miynet shekpey 
tabılǵanday nan qayda" degen juwmaqlastırılgan pikir menen tamamlanadı.
Kewlim aytar jurt sorasam, biy bolsam, 
Maǵan óytip boysınǵanday el qayda, 
Qarun kibi jurttan ozǵan bay bolsam, 
Altın, gúmis, dúnya menen mal qayda? 
Jurttan ozǵan shayır bolsam men ózim, 
Mıń-mıńnan keltirsem hár awız sózim, 
Sáyir etsem jáhándi dúnyanıń júzin, 
Kewlim tiler baratuǵın hal qayda? 
Qustay qanat qaǵıp aspanǵa ushsam, 
Jer júzine túsip gózzallar qushsam, 
Kese alısıp, shay ornına pal ishsem, 
Suw tabılmas endi bizge pal qayda? 
Shayır gúllan iygilikli islerdiń deregi miynetten ǵárezli dep biledi, miynetke shınıǵıwdı 
násiyatlaydı. "Tárip" degen patriotlık qosıǵında shayırdın tuwılǵan eli úlken súyiwshilik penen 
jırlanadı. Aydın kóller, dala-shóller, batır jigitler, gózzal qızlar, belli shabandozlar, ataqlı 
shayırlar hám t.blar kórkem sáwlelenedi. Ayapbergenniń bul qosıǵında tuwılǵan jer kórkem til, 
jıllı sezim, kóterińki maqtanısh penen jırlanadı. Bul shıǵarma xalıq qosıǵına aylanıp ketken. 
Ayapbergenniń burınǵı shıǵarmalarında turmıstaǵı kóp ádilsizlikler áshkaralanǵan. 
"Sawdagerdiń sıylıǵı", "Suwshı bala" qosıqlarında miynettiń ayırım bay adamlar durıs 
bahalanbay atırǵanlıǵı sóz etilse. "Kátquda" degen qosıǵında óz mápi ushın puqaranıń jerin satıp 
júrgen kátqudalar satiralıq usıl menen súwretlenedi. "Bekan", "Niyaz" degen qosıqlarında 
xalıqqa, jámiyetlik rawajlanıwǵa keri tásirin tiygiziwshi ayırım adamlardıń is-háreketleri 
áshkaralanadı. "Sálem" degen yumorlıq qosıǵında ash-áptada bala-shaǵasınan uzaqta jallanba 
miynet islep atırǵan qazıwshılardıń turmısı súwretlenedi. 
Ayapbergenniń kópshilik qosıqlarınıń epizodlıq xarakterge iye bolıwı onıń 
improvizator (aqpa suwırıp salmay) shayır bolǵanlıǵınan derek beredi. Mısalı: "Reyim", 
"Nurjanǵa", "Mádireyimge" hám t.b.) biraq shayırdıń improvizatorlıǵı turmıstaǵı kóringen 
waqıyalarǵa, mayda-shúyde hádiyselerge arnala bermegen. Shayırǵa onıń improvizatorlıq talantı 
turmıstaǵı xarakterli qubılıslardı sol turǵan jerinde saylap, belgilep alıwǵa kóp járdem etti. Sol 
sebepli Ayapbergenniń kóplegen qosıqları xalık ishine keń taralıp ketken. 
Shayır óziniń burınǵı qosıqlarında yumor hám satiranı (ásirese yumordı) keń 
paydalanadı. Adamlardıń jaramsız qılıqların, jámiyettegi nadurıslıqlardı xalıq aldında áshkara 
etiw onıń eń jaqsı usıllarınıń biri edi. "Molla Amanqul", "Amanqul" degen qosıqlarında 
ataqqumar, dúnyaparaz adamlar súwretlenedi. Al "Dosbergen aqunǵa" degen obrazlı qosıǵında
qartaysa da qıdırıspaǵa berilgen, hayalı qant ornına toraq túyip bergen sebepli otırıspada kúlkige 
qalǵan adam (basjuwǵı toraqtan qant kópir salǵan) súwretlenedi. 

---

15 
Ayapbergenniń qosıqlarınıń mazmunı tikkeley turmıstan alınǵan. Sonıń menen birge onıń 
dóretiwshiliginiń rawajlanıwına awız-eki xalıq ádebiyatınıń, qaraqalpaq klassik ádebiyatınıń hám 
Shıǵıs shayırlarınıń tásiri tiydi. Onıń qosıq qurılısı ( "Ógiz", "Qayda", "Yańlıdı" degen qosıqları), 
Berdaq , Ótesh, Ájiniyaz hám t.b. lardıń shıǵarmaları menen únles bolıp keletuǵınlıǵı, naqıl 
ertek, dástanlardı kóp oqıp, tıńlap, ózi de solardı aytatuǵınlıǵı, onıń burınǵı qaraqalpaq 
shayırlarınıń hám xalıq dóretiwshiliginiń jaqsı dástúrlerin dawam etkenliginen derek beredi. 
Oktyabr revolyuciyasınan keyin jámiyetlik ózgerisler menen birge Ayapbergenniń 
dóretiwshiliginde jańa úlken etap baslandı. Birinshiden: shayırdıń tvorchestvosında sociallıq 
jámiyetlik temalar keń orın aldı. Ekinshiden: onıń dóretiwshiliginde jańa progressivlik ideyalar 
kúsheydi. Bul ideyalar hám temalar Ayapbergenniń dóretiwshiliginiń jańa mazmunın dúzdi. 
Shayırdıń keyingi dáwirdegi dóretiwshiligi jana ideyalıq mazmunı hám jámiyetlik temalardıń 
keń súwretleniwi menen ózgeshelenedi. Bul qásiyetler shayır dóretiwshiliginen onıń dúnyaǵa 
kózqarasınıń ósiwi hám jańa haqıyqatlıqtıń rawajlanıwı menen keń orın taptı. Ayapbergenniń