Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

2.Shayır lirikasınıń izertleniwi 
I.Yusupov shıǵarmaları ádebiyatshı ilimpazlar, qánigeler tárepinen ilimiy kózqarastan 
úyrenilip kelinbekte. XX ásirdegi qaraqalpaq poeziyasın úyreniwge qaratılǵan tutas halındaǵı 
monografiyalarda, sonday-aq, arnawlı túrdegi ilimiy izertlew miynetlerinde shayır shıǵarmaları 
anaw yaki mınaw kózqarastan izertlenildi.
1.
Nurmuxamedov M. Karakalpakskaya poeziya, Tashkent, 1977
2.
Axmetov S. Qaraqalpaq sovet poeziyası, Nókis, 1987;
3.
Esemuratov G. I. Yusupovtıń poeziyası, Nókis, 1976; 
4.
Mámbetniyazov T. Poeziya haqqında oylar, Nókis, 1985; 
5.
Mámbetniyazov T. Qaraqalpaq sovet lirikası, Nókis, 1989; 
6.
Orazımbetov Q. Házirgi dáwir qaraqalpaq lirikasında korkemlik izleniwshilik, 
Nokis, 1992; 
7.
Orazımbetov Q. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkemformalardıń evolyuciyası 
hám tipologiyası, Nókis, 2004; 
8.
Nasrullaev Á. Tradiciya hám zamanagóylik, Nókis, 1985; 
9.
Sultanov Q. Zamanlas janım menen, Nókis, 1972; 
10.
Xudaybergenov K. Lirika hám ómir, Nókis, 1972; 
11.
Maqsetova J. Poeticheskoe masterstvo I. Yusupova, kand. diss. 1992; 
12.
Hamidova A. I. Yusupov tvorchestvosı hám Evropa ádebiyatı, 1999; 
13.
Mámbetova M. I. Yusupov poeziyasınıń qosıq kurılısı, 1999; 
14.
Paxratdinov D. I. Yusupov lirikasında Shıǵıs klassikleri dástúrleri, 2001; 
15.
Esenov J. Poeziya juldızı, Nókis, 2004. 
16.
Narımbetov J. Sahra gúli, Nókis, Qaraqalpaqstan, 2001. 
17.
Mámbetov Q. I.Yusupovtıń poemaları. Nókis, NMPI, 2005 

---

70 
18.
Ayapov A. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq publicistikalıq lirikası. Kand.diss. 
2010 
3. I.Yusupov lirikası; 
Ibrayım Yusupov birinshi gezekte lirik shayır. Onıń lirikası qaytalanbas kórkemlikke iye, 
óz xalqınıń estetikalıq dúnyası menen tereń baylanǵan. Shayır lirikasında xalıqtıń tariyxıy 
táǵdiri, quwanıshı hám qayǵı hásiretleri, qıyan-keski gúreslerge tolı basıp ótken ómir jolı úlken 
romantikalıq pafos hám patriotlıq sezimler menen birinshi jobaǵa qoyıp súwretlenedi. Ol óz 
halqınıń ótmishi menen búgingisin, milliy qádiriyatların jetik biledi hám qásterleydi.
•
Shayır lirikasınıń ideya-tematikalıq baǵdarları : 
–
Watan, el-xalıq, millet haqqındaǵı qosıqlar;
–
Muhabbat lirikası; 
–
doslıq-tuwısqanlıq, xalıqlar doslıǵı tuwralı qosıqlar 
–
filosofiyalıq qosıqlar;
–
Publicistikalıq qosıqlar;
–
Elegiyalıq qosıqlar;
–
Joqlaw qosıqları; 
–
Arnaw qosıqları 
–
 Shayır lirikasınıń forması boyınsha bóliniwi 
– 
Monostix 
– 
Ekilikler, (Tek eki qatardan ibarat qosıqlar) 
– 
Tórtlikler;
– 
Muxammes, (5 qatarlı qosıqlar); 
– 
Musaddas, (6 qatarlı qosıqlar); 
– 
Oktava, (8 qatarlı qosıqlar); 
– 
Sonet, (14 qatarlı qosıq);
– 
Ǵázzel;
Shayırdıń Watan el-xalıq millet haqqındaǵı qosıqlarına tómendegi qosıqlar kiritiw 
múmkin: 
– 
"Qara tal" (1955), "Kún Shıǵıs jolawshısına" (1956), "Qobız" (1956), "Kegeyli" (1956), 
"Qara jorǵa" (1957), "Shógirme" (1959), "Sentyabrdegi oylar" (1959), "Tallı jaǵıstaǵı oylar" 
(1969), "Nókistegi kann gúllerine" (1962), "Watan" (1963), Seksewil" (1963), "Tuwǵan jer" 
(1961), "Berdaqqa" (1965), "Ana tilime" (1970), "Sonday bir el meniń enshime tiygen" (1975), 
"Qaraqalpaqtı kóp maqtama kózimshe"(1974), "Poshsha torǵayǵa" (1976), "Qaraqalpaq haqında 
sóz" (1972), "Ayt sen Ájiniyazdıń qosıqlarınan" (1971), "Awıl, Awıl!" (1981), "Watan" (1979), 
"Berdaqtıń duwtarı" (1988), "Ájiniyaz shayırdıń samalǵa shaǵınıwı" (1988) h.t. basqa.
– 
Shayırdıń tuwılǵan jer haqqındaǵı qosıqlarında “qara tal”, ana”, “poshsha torǵay” 
obrazları ayrıqshalıqqa iye. Ibrayım Yusupovtıń dóretpesiniń negizgi ózegi bolǵan lirikanıń 
tematikasınıń ózinshellik belgilerin ańlaw ushın 

Kúnshıǵıs jolawshısına

(1956) qosıǵı 
xarakterli shıǵarma. Bunda ol tuwǵan jeriniń bay tábiyatı, eń tiykarǵısı miymandos, miynetkesh 
xalqı haqqında jırlaydı. Tuwǵan jeri, xalqı menen maqtanıw hesh qashanda hesh bir shayır ushın 
jat emes, bul dástúrli jol: 
Shayırdıń lirikasınıń tematikası usı tuwılǵan jeri, onıń burınǵı hám házirgi tariyxı menen 
baylanıslı. 

---

71 
Bizde sóz bar: miyman - ırıs, bereket,
Qonaq kútiw - ziyneti hár adamnıń.
Eger úyge bes kún miyman kelmese,
Shayı qonbas meniń bayǵus anamnıń.
Tandır japqan jeńgeylerden bar mirát,
Ruqsat joq awız tiymey ótiwge. 
Kúnshıǵısqa sapar shekken azamat,
Asıq dostım biziń jaqqa jetiwge. 
Shayır “Seksewil” qosıǵında óz xalıqnıń ózinshelik tamanların, milliy xarakterin, 
qıyınshılıqlarǵa tolı ótmishin, sabırlılıgın, qaysarlıgın seksewil obrazı arqalı beredi. 
Ayqasar otlı áptap, jábir menen, 
Jıǵılsa isi bolmas qábir menen. 
Jawmay ótken bultlarǵa óshegisip, 
Túyedey tóze biler sabır menen.
Boranlar kelip onı julqılaǵan, 
Korıqpas ol biraq hesh bir ǵulǵuladan. 
Artezian izlegen barlawshıday, 
Uzın tamırı shól tósin burǵılaǵanxalıq 
Shayır tuwılǵan jer haqqındaǵı qosıqlarında tek ǵana maqtanısh sezimlerin berip 
qoymastan onıń bir perzenti sıpatında onıń kemshiliklerin sınǵa aladı, mashqalaların úlken 
tolǵanıs penen jan ashıtıp súwretleydi. Onıń “Awıl.Awıl!!!”, “Saǵalayaq” qosıqları mine, 
usınday xarakterge iye.
Usı qatarlar arqalı-aq shayırdıń óz xalqınıń patriotı, onıń jan ashırı ekenin kóriwge boladı.
I.Yusupov dóretiwshiligine názer taslasaq, onıń 50-60-jıllarda-aq intim lirikanıń ájayıp 
úlgilerin "Jazǵı keshte ekewimiz park ishinde", "Tuńǵısh muhabbat qosıqları", "Sulıw eken 
Alma atanıń qızları", "Komnata №501", "Úyińniń aldındaǵı úsh túp qara tal", "Saǵınıw" h.t. 
basqa qosıqların dóretti. Bul dáwirde korkem ádebiyattıń súwretlew obekti awıl hám xalıq 
xojalıǵındaǵı miynet aldınǵıların, partiya siyasatın jırlaw sıyaqlı máseleler menen 
sheklengenligin esapqa alǵanda, shayırdıń adamǵa tán hasıl qásiyet bolǵan súyiwshilik 
sezimlerin beriw arqalı haqıyqıy insan tábiyatın sáwlelendiriwge bolǵan izlenislerin eskerip 
ótiwdi orınlı dep oylaymız.
Shayırdıń "Saǵınıw" dep atalǵan qosıǵında lirikalıq qaxarmannıń suygen yarına hám de 
tuỳılgan jerine bolǵan saǵınısh sezimleri biri-biri menen birigip, karısıp ketken halda berilgen. 
Elbrus tawınıń sulıw tábiyatı. onıń hár bir bólekshesi– "gúmis bulaqlar", "aq bultlar", "suw 
ishiwge kelgen maral", "aq tósin kókshe bult súygen asqar taw". "tal japıraqlarınıń sıldırlısı" hám 
"jar astınan dúrlep ushkan keklik" oy-keshirmelerdi beriwde poetikalıq "boyawlar" xızmetin 
atqaradı. Tábiyiy kórinislerdegi azadalıq, páklik, sulıwlıq, biyiklik, náziklik sıyaqlı sıpatlar 
jámlenip, "Ámiw qızınıń" gózzal kelbetin sáwlelendiredi.
Shayır lirikalıq qaharmannıń júrek tórindegi pinhamı sezimlerin beriwde tábiyiy 
qubılıslardı barınsha janlandırıp suwretleydi. Qosıqta shıntlap súygen kewildiń ahıwzarı gózzal 
tábiyat kórinisine baylanıslı estetikalıq sezimler menen bayıtılıp berilgen.
I.Yusupov intim sezimlerge milliy xarakter menen milliy psixologiyanı sheberlik penen 
sińirip jiberedi hám bul arqalı muhabbattıń qádir-qımbatın, baxasın ele de arttıradı. Máselen,

---

72 
shayırdıń "Komnata №501" qosıǵında MGU jataqxanasınıń 501-komnatasında turatuǵın jeti 
qızdıń altawı ismi menen atalıp tanıstırıladı, al jetinshi qızdıń atı sır tutıladı.
Jetinshi qız – Ámiw juldızı
Bılayınsha aycam, maǵan awıllas, 
Ah, qoy kózli qaraqalpaq qızı, 
Atıńdı aytıp sır bersem bolmas. 
Dúnyanıń túrli ellerinen kelgen altı qızǵa da lirikalıq qaharmannıń júreginde jıllı sezim – 
doslıq sezimi bar. Al jetinshi qızǵa bolǵan sezimi basqasha. Bul – pinhamı ashıqlıq sezimi. 
Shayır onı "kúydim-jandım" sıyaqlı sózler menen emes, al milliy psixologiyalıq halat penen 
ismin sır tutıw arqalı oǵada tásirli jetkerip bergen.
Muhabbat lirikasın milliy psixologiyalıq, ádep-ikramlılıq, adamgershilik sıpatları menen 
bayıtıp beriw ózinsheligin shayırdıń kópshilik qosıqlarında ushıratamız. "Anası aldında iybenip, 
atası aldında albırap turǵan" yaki "qız jeńgesine janın jallap, júregin kábap etken" lirikalıq 
qaharman obrazı arqalı onıń súyiwshilik sezimler qursawında bolǵan ruwhıy halatın uǵınamız. 
•
Túste jatsam uyqı bermedi shıbın, 
•
Sharshıńdı sheshtiń de japtıń júzime, 
•
Sol sharshıńnan shıqqan shashıńnıń iyisin, 
•
Hesh bir átir suwdan tappadım ele. 
I.Yusupovtıń intim lirikasında «Meniń jigit waqtım, seniń qız waqtıń» qosıǵı ayrıqshalıqqa 
iye. Qosıqtı gózzal jaslıqtıń romantikası dep bahalaw múmkin. Qosıqta ulıwma adamzatqa tán 
tábiyiy halat jaslıqtan ótiw dáwirindegi insanlarǵa tán ruwxıy keshirmeler – jaslıqtı, ondaǵı 
ilahiy tuyǵılardı ańsaw hám muhabbattı qásterlew oyları sáwlelenedi. Shıǵarmada lirikalıq 
syujettiń járdeminde lirikalıq qaharmannıń úsh túrli sharayattaǵı ruwxıy halatın ashıp beredi. Bul 
onıń súyikli yar menen dáslepki ushırasıwdaǵı kóterińki ruwxıy keypiyatı, súygen yarı menen 
arazlasıp qalǵandaǵı túskin keypiyatı hám qayta tabısqandaǵı quwanıshlı keshirmeleri berilgen.
I.Yusupov dóretiwshiliginiń úlken bir bólegin onıń xalıqlar doslıǵı, basqa xalıqlar 
turmısına baǵıshlap jazılǵan shıǵarmaları quraydı. Bunıń ózi shayırdıń shayırlıq pikirlew 
diapozonı keń, dúnyalıq ádebiyat penen jaqınnan tanıs ekenin kórsetedi. Ol qaysı xalıqtın 
turmısınan shıǵarma jazbasın sol eldiń tábiyatın, xalqınıń dástúrin, milliy qaharmanların keltiredi 
hám usı arqalı ádebiy etikanı saqlaydı hám óz shıǵarmasınıń tásirsheńligin de arttıradı. 
I.Yusupovtıń 

Alatawdan esken samal

, 

Arashan

qosıqları menen birge, Qazaqstan 
tuwralı shıǵarmalarında da poetikalıq jańalıqlar jaqsı seziledi. Ol Qırǵızstandı: 

Jarlarına jas 
qırannıń párwazın berip, Toqtaǵuldıń qart qıyalın terbegen úlke

dep súwretleydi, al onıń 
Záwlim alatawın 

Gúzektegi jılqıshıday quntıyıp, aq qalpaǵın basıp kiygen shıńlarıń

dep ol 
tawlı jerdiń sulıw kórinislerin beriwge umtıladı. 
I.Yusupovtıń Qırǵızstan haqqında jazılǵan qosıqların sońǵı jılları dóregen 

Qırǵızlarǵa

, 

Men súyemen, súyemen qırǵızdıń Ala tawın

, 

Narın

shıǵarmaların ádewir tolıqtıra túsedi. 
Bularda shın júrekten aytılǵan, kórkemlikke ótken kewil sırı bar, búkpelemey berilgen ıssı júrek 
tolqını bar. Bunnan tısqarı qırǵız xalqına degen húrmet, olar menen túbimiz bir aǵayin 
ekenimizdi ańlatıw, usı arqalı xalıqlar arasındaǵı awızbirshilikke, tatıwlıqqa kópir salıw qusaǵan 
ullı ideyalar seziledi. 
I.Yusupovtıń túrkiy tilles ózbek, qazaq, azerbayjan, túrkmen, tatar, bashqurt, noǵay 
xalıqlarına arnalǵan da bir qatar lirikalıq shıǵarmaları bar. Olar qaraqalpaq ádebiyatında xalıqlar 
doslıǵına arnap jazılǵan eń sere lirikalıq shıǵarmalardıń qatarına kiredi. Al hár qıylı jıllarda 
dóretken Kavkaz dúrkinleri, ukrain, rus xalıqlarına arnap jazılǵan qosıqları da oqıwshını eriksiz 

---

73 
ózine tartadı. Olarda sol súwretlengen jerlerdiń tábiyatına, xalqınıń úrp-ádetine degen 
súyispenshiligin arttıradı. Shayırdıń doslıq sezimlerin sáwlelendiriwshi shıǵarmalarınıń ishinde 
onıń qálemles doslarına arnap jazǵan lirikaları da ayrıqsha orındı iyeleydi. Máselen, Rasul 
Gamzatovqa, Shınǵıs Aytmatovqa, Ǵafur Ǵulamǵa, Mustay Karimge hám taǵı da basqa belgili 
jazıwshı-shayırlarǵa arnap jazǵan lirikalıq shıǵarmaları joqarı kórkemlikke hám kútilmegen 
poetikalıq sheshimlerge tolı. 
Filosofiyalıq lirika 
"Izleniw" (1979), "Ómir vekselleri" (1980), "Tasqa kógergen gúl" (1982), "Umtılaman", 
"Dialektika" (1984), "Keshki jol oyları" (1987), "Jaqsı adamlar" (1984), "Ótip baratır" hám bir 
qansha tórtlikler. 
Aǵańnıń sózine qulaq sal, bala,
Bet alısıń jaman ketip baratır. 
Zeyni páslik qılmay bir serlep qara, 
Tusıńnan bir jánan ótip baratır...
Bilmedim kiygeni qanday tawardan
Sın-sımbatın kórip esten awarman, 
Hár basqan qádemi bir dártli árman, 
Sen óziń bil, maǵan ótip baratır