Er ziywar” DÁstaniniń KÓrkemlik ózgesheligi “Er Ziywar” dástanınıń ideyalıq hám kórkemlik ózgeshelikleri

“ER ZIYWAR” DÁSTANINIŃ KÓRKEMLIK ÓZGESHELIGI
1. “Er Ziywar” dástanınıń ideyalıq hám kórkemlik ózgeshelikleri

2. “Er Ziywar” dástanınıń kompoziciyalıq qurılısı hám obrazları dúnyası

3. “Er Ziywar” dástanındaǵı kórkem súwretlew quralları

4. “Er Ziywar” dástanınıń sóz baylıǵı

5. “Er Ziywar” dástanınıń prozası

1. 
   “Er Ziywar” dástanınıń ideyalıq hám kórkemlik ózgeshelikleri
   

“Er Ziywar” dástanı 1941, 1953 hám 1958 – jılları Qurbanbay Tájibaevtan Sayıpnazar Beknazarov, Genjemurat Esemuratlar tárepinen jazıp alınǵan. Házir onıń tórt variantı ÓzR IA QQB fundamental kitapxanasınıń qoljazbalar fondında (R – 140, №86076, 71) saqlawlı. Usı qoljazbalar tiykarında dástan birinshi ret G.Esemuratovtıń tayarlawında 1958 – jılı járiyalanadı. Keyin bul dástan Q.Maqsetov, G.Esemuratov, Á.Qojıqbaevlardıń tayarlawında qaraqalpaq folklorı kóp tomlıǵınıń IX tomına kirgizildi. Dástandı usı basılımǵa tayarlaw barısında burınǵı baspalarda sol dáwir talaplarına qayshı keledi dep túsirilip qaldırılǵan geypara diniy mazmundaǵı tekstler qayta tiklendi, atqarıwshı jırawdıń dóretiwshilik sheberligin sap halında saqlaw mqsetinde ózgeriske ushıraǵan qosıq qatarları qoljazba tekst halatına qaytarıldı.

Dástannıń mazmunı qaharmanlıq xarakterdegi epikalıq bayanlawlardan ibarat. Onda Er Ziywardıń sırtqı basıp alıwshı dushpanlarǵa qarsı erlikleri, batırrdıń úyleniw saparındaǵı hár qıylı tosqınlıqlardı jeńip, óz murat – maqsetlerine jetiw háreketleri sóz etilgen. Dástanda duwaxanlıq, tilsimli ǵayrı – tábiyiy kúshlerdi táriyiplew tendenciyası basım orın alǵan. Hár qanday qıyınshılıqlardı aqıl –oy menen, ilim – tálim járdeminde jeńiw, bolayın dep atırǵan urıstı paraxat jol menen aldın alıw ideyaları ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwǵızadı. Dástanda waqıyalarǵa sáykeslendirip islengen xalıq terme – tolǵawları, ańız – ápsanaları jiyi paydalanıladı.¹

Dástannıń qısqasha mazmunı tómendegishe: Burınǵı ótken zamanda Aqjurım degen qalada Hásenxan boladı. Junǵar xanı Taqtapolat Xorezmge urıs tayarlaydı, bunıń ushın óziniń Abaxan degen wázirin jiberedi. Hásenxannıń Serim degen wáziri urıspay Taqtapolatqa baǵınayıq degen pikirdi aytadı. Hásenxannıń mektepte oqıp júrgen Ziywar , Janay degen balaları dusshpanǵa qarsı urısıw kerek ekenligin aytadı. Hásenxan Taqtapolatqa qarsı urısadı, jeńilip keyin sheginedi. Ziywar menen Janay urısqa shıǵıp, Taqtapolattı jeńedi, Taqtapolattıń qızı Aqtemger de jeńiledi. Dushpanlar qashadı. Taqtapolattıń aldına wázirleri Abaqan,Arsarı Hásenxannıń tárepine beriliwdi qoyadı Buǵan kónbegen Taqttapolattı Abaqan, Arsarı Hásenge uslap beredi. Hásenxan Taqtapolattı óltiedi. Onıń ornına Abaqan xan bolıp, Janay wázir boladı. Ǵayıptan bir qálender kelip, Ziywarǵa Zernigar jurtındaǵı Aynajamal degen periyzat tuwralı aytadı. Ziywar kóp qıyınshılıqlar menen Aynajamaldı tawıp, oǵan úylenedi. Molla – iymamlar Aqbaqan menen Janaydı azǵırıp, Xorezmge atlanısqa shıǵaradı. Ziywar bularǵa qattı soqqı berip, Xorezmde tınıshlıq ornatadı. Dástan usınıń menen tamam boladı.

“Erziywar” dástanı jazıp alınıwı menen izertlewshilerdi qızıqtıra basladı. Dásatn boyınsha birinshi recenziyalıq pikirdi Qalı Ayımbetov tárepinen berilgen.

“Erziywar” qaharmanlıq dástan. Onıń tiykarǵı ideyası sırtqı basıp alıwshı xanlarǵa qarsı gúres bolıp esaplanadı. Dástanaǵı waqıyalar tiykarınan Xorezmde boladı. Dástannıń mazmunına tikkeley qatnası bar orın atları: Xorezm , Aqjúrim, Sardaba, Kókshetaw, Zernigar (periyler mákanı).

Dástnnıń ishki mazmunına qaraǵanda Xorezm xanı menen Junǵar xanı arasındaǵı tartıs tiykarǵı orındı iyeleydi. “Erziywar” 13 – 18 – ásirlerdegi tariyxıy waqıyalardı óz ishine alatuǵın dástan, ondaǵı geypara mifologiyalıq elementler, erte dáwirlerdiń ertekleri, ańız – ápsanalardıń mazmunları menen baylanısıp keledi. Dástandaǵı “Noǵaylı” sózi Xorezmdi sóz eteuǵın shıǵarmaǵa tosinnan kirmesten jırawlar eski dástanlardaǵı kóbinese “noǵaylı” sózinen baslaǵanday – aq, jırawlar tárepinen kirgizilgen. Urıs qaharmanlıq dástannıń tiykarǵı yadrosın quraydı. Dástannıń basınan baslap aqırına deyin batırdıń qaharmanlıq isleri menen baylanıslı. Urıstı Taqtapolat baslaydı, sebebi ol Xorezm elin ózine baǵındırmaqshı, xalqın qul etip, jerlerin tartıp alamaqshı boladı. Bunda álbette xalıq kóbirek jábir shegedi, sebebi kóplegen kúsh urısqa qaratıladı.

“Erziywar” da urıs syujetlik jaǵınan da, ideyalıq jaǵınan da “Qırıq qız” dástanındaǵı urısqa sáykes keledi. Taqtapolattıń urısınıń Surtayshanıń urısınan ayırmashılıǵı sonda – xorezmliler urısqa Gúlayımnıń toparına qaraǵanda tayarlıqsız kirisedi. Taqtapolat Xásenxanǵa qarsı urıs haqqında oǵan xabar beredi, Surtaysha bolas xabar bermey bastırıp baradı. Sońǵı yaǵnıy dushpanlardıń qolınıń tómen bolıwı, Jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwı tárepinen uqsas keledi. Bul dástanda kóplegen ózgeshelikler bar bolıp esaplanadı. Dástanda waqıya urıs xabarı menen baslanadı, batırdıń tuwılıwı waqıyası berilmegen, basqa dástanlarda batırdıń qarındası boladı yáki jalǵız perzent bolsa, bul dástanda Xásenxannıń eki balası Ziywar hám Janay boladı.

Erziywardıń Aynajamalǵa ashıq bolıwı dushpanı Taqtapolatı jeńgeninen soń beriledi, bul álbette óz mápinen kóre xalıqtıń mápi birinshi orında ekenligi. Erziywardıń Aynajamalǵa ashıqlıǵında basqa dástanlarǵa qaraǵanad mifologiyalııq momentleri kúshli berilgen. Eki qızdıń bir jigitke ashıq ashıq bolıwı qaharmanlıq dáastanlarǵa qaraǵanda romantikalıq dástanlarǵa tán. Bul mánide “Erziywar” dástanında da romantikalıq dástanlardııń tásiri kórinedi.

Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarınıń syujet qurılısı xalıq ertekleriniń syujetlik qurılısı menen uqsas bolıp keletuǵın orınları bar. Mısalı, dástanda Ziywardıń Aynajamaldı izlewi, onı tabıwı, mástan kempi menen ushırasıwı xalıq ertekleriniń mazmunınan derek beredi. Ásirese Erziywardıń Aynajamaldı izlep kiyatırǵanındaǵı jold;ııń hár tárepke – Yunonǵa, Baǵdadqa, Buxara, Qoqandqa h.t.b qa orınlarǵa ayrılı ketiwi erteklerdegi qaharmanlardıń aldınan shıǵatuǵın jumbaqlı jollardı eske túsiredi. Erziywardıń kiyikke aylanıp qalıwı h.t.b.²

2. “Er Ziywar” dástanınıń kompoziciyalıq qurılısı hám obrazları dúnyası
Dástannıń kompoziciyası tiykarǵı ideyanı sóz etiwge baǵdarlanǵan. Dástannıń baslanıwındaǵı urısqa shaqırıq, suwıq xabar urıstı keltirip shıǵaradı.Urısqa oqıp júrgen Ziywar, Janayda qatnasadı. Xásenxannıń jeńiliwinen keyin olardıń qatarǵa qosılıwı zárúr sıyaqlı kórinip turadı. Xorezmlilerdiń kúsh jıynp birigiwi dushpannıń jeńiliwine sebepshi boladı. Sonady – aq Ziywardıń Aynajamal, Záwriyalar menen doslasıwı da Xorezmde tınıshlıq saqlawǵa járdemlesedi. Solay etip dástannıń kompoziciyası tiykarǵı ideyanı táriyiplew ushın xizmet atqaradı. Mısalı, urıstıń xabarı, urısqa tayarlanıw, urıs, jeńis, urıstıń tamam bolıwı, qız izlew, ushırasıw, jeńis penen qaytıp keliw, toy h.t.b. ulıwma orınlar “Erziywar” dásanınan orın alǵan joqarıda atı atalǵan epizodlar milliy qaharmanlıq dástanlarǵa tán súwretlew usılları menen berledi. ³

Álbette bul dástanda baslı qaharman Erziywar esaplanadı. Dástandaǵı waqıyalar Erziywardıń átirapında boladı. Erziywar batır, óz elin jawlardan qorǵaytuǵın, óz yarına wapadar, unamlı belgilerge bay obraz esaplanadı.

Al, Erjanay obrazı obrazında da biraz qarama – qarsılıqlardı ushıratıwǵa boladı. Ol Erziywardiń aǵası bolıp, Taqtapolatqa qarsı birge urısadı, soń onı jeńip qızı Aqtamaqqa úylenedi. Keyin Erziywar Aynajamaldı izlewge jónep ketkennen soń taxtta waqtınsha otıradı. Mola – iyshanlar onı joldan azdıradı. Batırlardıń jaqın joldası – olardıń súygen yarı boladı. Olar batırǵa kerek jerinde doslıq keńesin beredi. Buǵan mısal retinde Aynajamaldı alsaq boladı. Ol Júdá sulıw , aqıllı qız sıpatında dástanda táriyiplenedi.

Aytsam ol periniń haslı – zatını.

Aynajamal derler onıń atını,

Barsań kórerseńiz inabatını,

Nesip bolıp alsań sizge múnásip.(68 - bet)

Aynajamal haqqında esitken Erziywar onı tabıw ushın jolǵa atlanadı, biraq oǵan anası qarsı shıǵadı, onı jibergisi kelmeydi. Sonda da Erziywar óziniń aytqanın qılıp Aynajamaldı izlep ketedi. Bul jol da Erziywar kóplegen qıyınshılıqlarǵa ushıraydı.

“Erziywar” dástanında patsha obrazları hár qıylı beriledi. Mısalı, Xásenxan hám Taqtapolattı alayıq. Olar ekewi de xan. Xásenxan ádillikti jaqlasa, Taqtapolat eldı basıp alıw, zulımlıq isler menen shuǵıllanadı. Xannıń portreti onıń qasındaǵı ámeldarları menen, dar, zindan, pashshapları menen qosa aúwretlenedi. “Oń jaǵında bes pashshap, sol jaǵında bes pashshap, xan aldında turadı, ay baltası dástinde” xannıń názerinde “Alpıs eki ámeldar, otız eki móhirdar” . Xásenxan “ádil xan” sıpatında súwretlenedi. Dástandaǵı Abaqan obrazı da biraz qarama – qarslıqlarǵa iye. Bir jaǵınan, onda xannıń aqıllı wázirin sezseń, ekinshiden biylik ushın talasıwshını kóreseń.

Sonday – aq dástanda epizodik obrazlarda kóplep ushırasadı, bul obrazlar dástandaǵı waqıyalardıń rawajlanıwında ayrıqsha rol atqaradı. Bul obrazlarǵa patshannıń bas wázirlerin, batırların, Erziywar Aynajamaldı izlewge ketkennde onıń jolın tosıwshılar h.t.b.

3. “Er Ziywar” dástanındaǵı kórkem súwretlew quralları

Hár qanday tildegi sózler bir hám kóp mánili bolıp, kóp mánilik sol tildiń baylıǵın kórsetip, onıń keń múmkinshiliklerinen derek beredi. Kóp mánili sózlerdiń dál, anıq mánisi kontekstte ǵana anıqlanadı. Sózdiń tiykarǵı mánisine salıstırǵanda onıń awıspalı mánileri tásirli, obrazlı hám kórkemligi kúshli bolıp keledi. Sonlıqtan da kórkem sóz sheberleri ana tilindegi sózlerdi óz ornına sheberlik penen paydalanıw menen birge olardı mánilik jaqtan bayıtıp tilimizge jańalıq engizip otıradı. Kórkem sóz sheberi tilimizdegi burınnan bar sózlerdi mánilik jaqtan bayıtıp, ádebiy tilde sózlerdiń jańa mánilerin dórete alsa ǵana, ol tabısqa erisedi. Onıń ózine tán stili payda boladı.

Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanları kórkem súwretlewler qurallarına júdá bay. Qaharmanlıq dástanlarımızda ásirese giperbolizm súwretlewler tiykarǵı orında turadı. Sonlıqtan dástanlarda ushırasatuǵın hár qıylı súwretlew quralları belgili dárejede giperbolizmlk qásiyetke iye boladı. Folklordaǵı tradiciyalıq giperbolizm sóz etilip otırǵan waqıyanı janlandırıp kórsetiwge járdem beredi. ⁴

Giperbola – kókem shıǵarmada predmetti yamasa belgili hádiyseni hádden zıyat asıra súwretlew. sonıń ushın bundaǵı súwretlengen waqıyanıń ózi fantaziyaǵa ádewir jaqın bolıp keledi. ⁵ Dástanda bunday súwretledi Xásenxan menen Taqtapolattıń palwanlarınń gúresi waqtında berilgen qatalarda kóriwge boladı, bunda Aqqozı menen Aqjúginis usıs baslanǵanda bir – birleri menen ash arslanday ayqasadı.Mısalı:

Aldına qoyǵan qalqanı,

Jaw nayzasın sındırdı, ( 11 – bet)

Qolına alıp qılıshın,

Aqjúginiske uradı,

Qılıshı tiyip sawıtqa,

Shorta sınıp qaladı, ( 11 – bet)

Dushpanǵa qarsı baradı,

Aqjúginis batırdıń,

Jaǵasınan aladı,

Xorezmli Aqqozı,

At ústinen alıstı,

Jaǵaǵa qollar salıstı,

Qoldan bermek abıraydı,

Márt jigitke namıstı,

Belleri jayday búglidi,

Mańlaydaan terler tógildi,

Eki márttiń sawıtı,

Tozǵan tońday sógildi

Astındaǵı tulpardıń,

Belleri názik búgildi, ( 11 – bet)

Reymsiz Júginis,

Aqqoz day batırdıń,

Shılbırday moynın buradı, ( 11 – bet)

Dástanda bunnan basqada giperbolalar ushırasadı. Olar tiykarınan urıs waqtında palwanlardıń, dáwler menen batırlardıń gúreslerin asıra súwretlew maqsetinde, sonday –aq olardıń túrin, kelbetin, sırtqı kórinisin táriyiplewde de kóp qollanılǵan.

Metafora - (grekshe metaphora - awıstırıw,ózgertiw,meta - qaytadan,phora – kóshiremen ) kórkem súwretlew qurallarınıń biri bolıp, zatlardı bir- birine megzetiwge tiykarlanǵan awıspalı súwretlewdiń túri. Metafora teńewdey etip zatlardı salıstırmaydı, al uqsatadı, megzetedi. “Erziywar” dástanında metaforalardıń tómendegishe túrleri qollanıladı: Mısalı:

- Seni kórip, kewim boldı biyqarar,

Bolǵanday – aq keń dúnyalar bizge tar, ( 9 – bet)
Íshqı otına parlap kúyip janasań,

Xalqıń menen másláhátı salasań, ( 9 – bet)

Belińdi qınap buwmasań,

Basıńdı jolǵa salamsań, ( 9 – bet)
- Atlanıń jawǵa, mártlerim,

Soldırıń jawdıń gúllerin, ( 11 – bet)
Epitet – ( grekshe epitophios – aniqlaw ) zat hám qubılıslardıń sapasın, sıpatın ayqinlastırıw ushın alınǵan sıpatlawshı sóz. Epitet kórkem súwretlewdiń eń jiyi qollanılatuǵın túri, ol arqalı jazıwshı - shayırlar qaharmannıń yamasa qubılıstıń eń birden kózge túserlik ayqın belgisin atap kórsetedi, solay etip onı kózge ayqınıraq etip elesletedi. “Erziywar” dástaninda epitetlerdıń tómendegishe túrlerin ushıratamız:
Bir kúnleri shiyrin jandı qıynadı, patsha láshker jıynadı. ( 9 – bet)

Alar kelip elińdi,

Soldırar qızıl gúlińdi, ( 9 – bet)

Teńew – ( arabsha - “ uqsatıw”) belgili bir predmet, hádiyseni anıq súwretlew ushın onı basqa tanis bolǵan predmet, hádiyselerge salıstırıw bolıp tabıladı. Teńewler -day/-dey, -larsha/-lershe,uqsas, siyaqli, kibi, mısalı, yańlı sıyaqlı qosımtalar, leksikalıq birlikler arqalı jasaladı. “Erziywar” dástanında bulardan tómendegi túrlerin ushıratıwımzǵa boladı. Mısalı:
Kózler ottay jaynadı. ( 9 – bet)

Bálent qumnan asadı,

Dáriydayın tasadı. ( 9 – bet)

Taqtapolat zalım xan,

Suwday tóger qanıńdı, ( 10 – bet)

Qaysar kibi balaǵa,

Omırawı esiktey,

Turpatı kelgen besiktey, ( 15 – bet)

Tánde qızı qanın suw yańlı shashtı, ( 17 – bet)

Metonimiya – ( grekshe metha – “ qaytadan, nimios - “ ataw, qaytadan ataw) sózlerdıń awıspalı mánisine tiykarlanǵan súwretlew usılı. Metonimiyada súwretlenip atırǵan zat yamasa waqıya basqa at penen súwretlenedi. Metonimiya kórkem shıǵarmalarda, dástanlarda kóp qollanılıp, pikirdi awıspalı mánide astarlap beredi. “Erziywar” dástanında tómendegishe metonimiyalardıń túrlerin ushıratamız. Mısalı:

Ǵárip janın qıynadı ,(9 - bet)

Kóp ishinen bir wázir,

Saylanıp shıǵıp ortaǵa,

Kópke qarap sóyledi. ( 10 – bet)

Baraǵoysań dárǵaǵa,

Qalarsań xalıqtıń qanına, ( 10 – bet)

Júregi ǵıj - ǵıj qaynaydı, ( 12 – bet)

Dástan quramında bunnan basqa da xalıq naqıl – maqallarınıń da bir neshe úlgileri ushırasadı. Naqıllar sózdi jıynaqlı, sulıw hám qısqa beriw ushın qollanılatuǵın kórkem usıllardıń biri bolıp tabıladı. Burınnan ata – babalarımız óz sózin naqıl – maqallarsız aytpaytuǵın bolǵan. Sebebe, naqıllardı qollanıw arqalı qaharmannıń sıpatlı belgilerin súwretlep beriw de múmkin. Mısalı:

Kórkem súwretlew qurallarına bunnan basqa da anaforalar da kiredi.

Anafora – ( grekshe anaphora – joqari kóteriw ) bir yamasa bir neshe selerdıń qosiq qatarlarıniń basında qaytalanip keliwi. Anafora qosıqtıń emotsionallıǵın támiynlew ushın qollanilatuǵın usıl. Dástanda anaforalardıń tómendegishe túrleri ushirasadı. Mısalı:

Qaytpay nayza salısıp,

Qızıl qanǵa qarısıp, ( 10 – bet)
Jawdıń murnın uwayıq,

Jerge tamǵan qanların, ( 10 – bet)
Ash arıslanday más boldı,

Atlardıń basın buradı,

Aqqozı degen batırǵa, ( 11 – bet)

Aq baslı eldiń bári altın,

Artqı qası som altın,

Aldıńǵı qası quyma altın,

Aq terliktiń ústine,

Altın erdi saladı. ( 70 – bet)

Biri ketken Yunanǵa,

Biri ketken Qaqpanǵa,

Biri ketken Baǵdadqa,

Biri ketken Tegeranǵa,

Biri ketken Qabılǵa, (76 – bet)
4. “Er Ziywar” dástanınıń sóz baylıǵı

Dástandaǵı ushırasatuǵın adam atları: Hásen, Er Ziywar, Er Janay, Abaqan, Sarnawlı, Baysal, Arsarı, Taqtapolat, Aynajamal, Zawriya, Jáhan, Sárim, Aqqozı, Aqjúginis, Aqtamaq, Suwsıma, Omanshan,

Batırdıń qural – jaraǵına hám urıs háreketlerine baylanıslı atamları: láshker, qosın, aq nayza, sawıt, dabıl, márt, dushpan, sawash, ǵánim, qarıw – jaraq, awır top, semser, qalqan, qılısh, jay, mıltıq h.t.b.

Jámiyetlik – siyasıy atamalar : patsha, hámresi, wázir, shah, arız, taxt, taqsır, ásir, baqqqal, qalmaq , jaw, móhirdar, hámeldar, qazı, beg, tuw, biy, tóre, mór, azayım, ǵániy, qálendar, h.t.b.

Jıl máwsimlerin, waqıttı, tábiyat qubılısların bildiretuǵın sózler: sáske, kún, waqıt, mezgil, tań, tún, qıs, samal, ay, jıl h.t.b.

Tábiyat ósimlikleri hám haywanatlarǵa baylanıslı atamaları: tulpar, at, shól, daǵıstan, teńiz, sahra, gúl, suńqar, jılǵa, say, puta, daraq, ehsek, kiyik, h.t.b.

Kiyim – kenshek, úy buyımlarına baylanıslı atamalar: zerli jaǵa, ton, jaǵa, shámsikámar, hámiyan, telpek, lipas, h.t.b.

Diniy isenimlerge baylanıslı atamları: kápir, qıyamat qayım, alla, quday, jaratqan, pátiya, ájel, mazar, aqırzaman, beyish, haq, shaytan, iyshan. molla, h.t.b.

Arab – parsı tillerinen kirgen sózler: patsha, taqsır, ǵárip – qáser, saltanat, pánje , mektep, maydan ǵanim, dabıl, hóhirdar, máy, pátiwa, shah h.t.b.
5. “Er Ziywar” dástanınıń prozası

Dástan tiykarınan qosıq qatarları menen berilgen. Qara sózdi ayrım jerlerde dástan atqarıwshısı waqıyanı túsindiriwi ushın ǵana bergen. Qaraqalpaq qaharmalıq dástanlarında proza qosıqqa qaraǵanda kólemi jaǵınan ádewir qısqa keledi. Onı jıraw dástandı jırlap otırǵanda jırlardıń arasındaǵı waqıyanı biri – biri menen baylanıstırıwda xizmet etedi. Jıraw atqarıwında, dástandaǵı proza óz aldınna bir intonatciya menen aytıladı.⁶ Berilegen prozalarda waqıyalardıńbayanı keltirilgen. Dástannıń baslanıwı, Xásenxannıń wázirlerin jıynawı, Ziywar menen Janay májilisti esitiwi, Ziywar menen Záwriya ortasındaǵı waqıyalar prozalıq qatarlar menen berilgen. Dástannıń ishindegi bólek – bólek waqıyalardıń birigiwine járdemshilik etetuǵın qara sózde kórsetilgen sózler bolıwı kerek. Bólinip – bólinip ushırasatuǵın qara sózdiń aqırı qosıqqa barıp tireledi.

Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarındaǵı prozanıń uyqasıp keliwi pútini menen muzikaǵa qurılǵan dástannıń janrlıq qásiyeti menen baylanıslı bolıwı kerek. Jánede dástanlardaǵı proza janrnıń baslı ózgesheligi uyqasımlılıǵı, muzikalılıǵı menen ayrıladı. Biraq “Er Ziywar” dástanında berilgen prozalıq qatarlarda bul onsha sezilmeydi. Mısalı,

Ziywar menen Janay ekewi mekteptten qaytıp kiyatır edi. Patsha adamlardı jıynap máslahat etip otırǵanın kórip, Sárim biydiń sózin esitip, eki bala jıynalǵan kópshiliktiń arasına kelip xalıqqa bir ǵulǵula túskenin, el shetine jaw kelgenin bilip, qanları qaynap, kózleri ottay jaynap, jigerleri tasıp, ayaǵın ǵaz - ǵaz basıp ortaǵa shıǵıp, jıynalǵan álewmetlerge qarap bir sóz baslaydı.⁷

Sonday –aq dástandaǵı qosıq qatarları haqqında da aytıp ótiw kerek. Dástandaǵı qosıq qatarları 7 – 8 hám 11 buwınlı, tórt qatarlı hám a, a, b, a; a, a, a, a; formalarında kelgen.
Alar kelip elińdi, a

Soldırar qızıl gúlińdi, a

Olja qılar malıńdı, a

Jesir ete qızıńdı, a (10 – bet)

Xorezmniń xalqı bardur neshe san, a

Hawazınan titregen barlıq xan, a

Xorezmdi jeńdik bárha burında, b

Jeńilgen jeri joq qalmaqtıń haslan. a (17 – bet)

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Magistratura bólimi

«Qaraqalpaq ádebiyatı» kafedrası
«Xalıq dástanları poetikası » páninen


ÓZBETINSHE JUMÍSÍ

TEMASÍ: «Er Ziywar» dástanınıń kórkemlik ózgesheligi

Orınlaǵan: Ayımbetova Z.

Qabıllaǵan: doc. Nızamatdinov J.

Nókis-2017

1^ Қарақалпақ фолыклоры Көп томлық 14-26- томлар. НӨКИС. “ИЛИМ” .2011. 4 -5 – бет.

2^ Мақсетов Қ. Қарақалпақ қаҳарманлық дәстанларының поэтикасы. Илим. Ташкент – 1965, 100 - бет.

3^ Мақсетов Қ. Қарақалпақ қаҳарманлық дәстанларының поэтикасы. Илим. Ташкент – 1965, 102 - бет.

4^ Мақсетов Қ. Қарақалпақ қаҳарманлық дәстанларының поэтикасы. Илим. Ташкент – 1965, 178 - бет.

5^ Мәмбетов К. Əдебият теориясы. Нөкис, “Билим”,1995,118-бет.

6^ Мақсетов Қ. Қарақалпақ қаҳарманлық дәстанларының поэтикасы. Илим. Ташкент – 1965, 266 –бет.

7^ Қарақалпақ фолыклоры Көп томлық 14-26- томлар. НӨКИС. “ИЛИМ” .2011. 10 - бет.